آسیا؛ بازار مناسب ترانزیت نفت

آن‌چه که در بخش ترانزیت انرژی بیشتر مطرح است ترانزیت فرآورده‌های نفتی است که آن هم زمانی امکان‌پذیر است که قیمت خریداری شده از شمال برای عبور از ایران در مقایسه با قیمتی که در خلیج فارس یا هر نقطه دیگر در مرزهای ایران تحویل داده می‌شود، با در نظر گرفتن سود مورد انتظار ترانزیت کننده، رقابت قابل مقایسه باشد.
بخشی از ترانزیت فرآورده‌ها، عملاً برای کشورهای همجوار است. ترانزیت برخی از فرآورده‌های نفتی متعلق به افغانستان است که این مقدار کمتر از ترانزیت به کشور عراق می‌باشد.
طی سال‌های گذشته برخی مواقع ترانزیت به سمت کشور ترکیه هم صورت می‌گرفت. با توجه به تغییراتی که در ترکیه نسبت به قیمت فرآورده‌ها به وجود آمد، بالاخص مالیاتی که در بدو ورود بر فرآورده‌ها اعمال کردند، میزان ترانزیت در این مسیر به حداقل و حتی به صفر رسید.
هنوز ترانزیت برای بخش جنوبی کشور برای خروج از آب‌های خلیج فارس وجود دارد. هم اکنون ترانزیت برای عراق و هر از گاهی برای افغانستان نیز دیده می‌شود.
زمانی که از نفت خام صحبت می‌شود عملاً ترانزیت نفت خام نمی‌تواند معنی اقتصادی پیدا کند. چراکه پالایشگاه‌های تهران و تبریز آماده گرفتن نفت خام حوزه دریای خزر هستند. به‌جز جمهوری آذربایجان، کشورهای ترکمنستان، قزاقستان و روسیه نیز با ایران قرارداد سوآپ دارند. به نظر می‌رسد اگر نفت خامی در منطقه خزر وجود داشته باشد، به جای‌ این‌که ترانزیت شود، بهتر است در نوع قراردادهای سوآپ (معاوضه) به خط لوله‌ای که در نکاء است منتقل شود. یا از طریق سرخس با واگن‌های حمل کننده به شهر ری برسد و در پالایشگاه تهران ذخیره شود. در آن‌جا یا به مصرف پالایشگاه تهران رسیده یا مخلوط شده و به پالایشگاه تبریز ارسال شود.
بنابراین بخشی از نوسان مقدار ترانزیت به این دلیل است که قیمت‌های نفت فرآورش شده شمال در دریای خزر و جنوب در خلیج فارس به یکدیگر نزدیک می‌شود و باعث می‌گردد ترانزیت فرآورده‌های نفتی معنی اقتصادی خود را از دست می‌دهد.
زمانی که هوا گرم می‌شود چون امکان انتقال از منطقه دریای خزر به مدیترانه و حتی دریای بالتیک وجود دارد، مقداری از فرآورده‌های نفتی به جای‌ این‌که به سمت کشور ایران بیاید به سمت کشورهای دیگر ترانزیت می‌شود. قیمت‌گذاری در دریای خزر معمولاً براساس پایه قیمتی فرآورده‌ها در مدیترانه و تحولات قیمتی در بازار مدیترانه نسبت به خلیج فارس است که در نتیجه در مقدار ترانزیت اثرگذار است.
آن‌چه که در اختیار یکی از شرکت‌های وابسته به وزارت نفت می‌باشد، سوآپ نفت خام است. همواره با هماهنگی وزارت راه و ترابری سعی کرده‌ایم ترانزیت به گونه‌ای نباشد که در مسیر خودش مشکلاتی را در امر سوخت‌رسانی کشور ایجاد کند. برخی از سوخت‌هائی که از کشورهای شمال دریای خزر وارد ایران می‌شود از نظر کیفی مناسب نیستند و ممکن است در مسیر ترانزیتی به‌طور غیرقانونی توسط برخی از افراد سودجو مورد سوءاستفاده قرار گیرند.
برای این‌که اختلالی در این زمینه ایجاد نشود و فرآورده‌های نامرغوب با فرآورده‌های ارزان قیمت داخلی (سوبسید) مخلوط نشود، مراقبت‌هائی لازم است که این مراقبت‌ها از طریق وزارت نفت انجام نمی‌گیرد. اما هماهنگی‌ها و زحمات وزارت کشور، وزارت راه وترابری و نیروی انتظامی در این بخش قابل توجه است.
فرآورده‌های نفتی در برخی از کشورهای اطراف ایران نیز بسیار مورد نیاز است. مثلاً عراق برای ثبات، رشد و توسعه نیاز به فرآورده‌های نفتی دارد. ایران نیز به مقدار فراوان نمی‌تواند این فرآورده‌ها را صادر کند. چون خود وارد کننده بعضی از آنها مانند بنزین و گازوئیل است. به همیت علت شرکت‌های ترانزیت کننده باید برخی از فرآورده‌هائی را که کیفیت مناسبی دارند و باعث اختلال در امر سوخت‌رسانی داخلی نمی‌شوند، شناسائی کرده تا با توجه به نیاز مصرف کشورهای مختلف آن فرآورده‌ها را به مقاصد ترانزیت کنند.
البته برخی از فرآورده‌ها مانند نفت کوره در تمام مناطق شمال و جنوب، به مقدار زیاد وجود دارد. ترانزیت این فرآورده‌ها تنها به این دلیل است که آنها را به آب‌های جنوب و خلیج فارس برسانند تا از آن طریق آنها را به بازارهای بین‌المللی به‌خصوص در آسیا عرضه کنند. چنین فعالیت‌هائی می‌تواند یکی از بخش‌هائی باشد که ترانزیت را شکوفاتر کند.
در بخش فرآورده‌های نفتی مسیر ایران، اقتصادی‌تر است. در بازار فرآورده‌های نفتی مانند بازار نفت، نوسانات قیمتی بسیار سریع و شدیدی وجود دارد. کسانی که در این زمینه فعالیت می‌کنند باید در بلندمدت سودشان را تضمین کنند. اگر تنها به این دلیل که در یک یا دو معامله زیان کرده‌اند، بخواهند از بازار خارج شوند قاعدتاً باعث کاهش ترانزیت خواهند شد.
سرزمین ایران مسیری است که می‌تواند به بسیاری از مناطق اطراف خود فرآورده‌های مورد نیاز را برساند. از نظر جغرافیائی، به‌خصوص در شمال کشور همخوانی مصرف برخی از فرآورده‌ها با سایر کشورهای حاشیه خزر وجود دارد. برای مثال هنگامی که نیاز به گازوئیل در ایران زیاد می‌شود، در ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان هم این نیاز افزایش پیدا می‌کند. بنابراین کم شدن ترانزیت برخی از مواقع به این دلیل است که افزایش و یا کاهش مصرف در این بازارها شبیه هم است. همین امر سبب می‌شود که گاهی اوقات قیمت در مقصد برای ترانزیت کننده، مقرون به‌صرفه نباشد.
مشکلات عمده ترانزیت در این بخش، امکانات حمل و نقل داخلی کشور است. ایران سرزمینی است که می‌تواند امکانات وسیعی را برای ترانزیت فراهم کند پس اگر ناوگان ترابری زمینی و ریلی کشور توسعه پیدا کند، ترانزیت تنها مختص کشورهای همجوار نمی‌شود. بلکه می‌توان آنها را به بخش ساحلی در جنوب کشور وارد و از آن‌جا به بازارهای بین‌المللی منتقل کرد. ایجاد این زمینه‌سازی طی یک یا دو سال، امکان‌پذیر نیست. باید در بخش راه‌آهن و ناوگان داخلی حمل و نقل جاده‌ای، زیرساخت‌های بسیار بیشتری فراهم شود. اگرچه اتفاقات بسیار مثبتی در این زمینه طی سالیان گذشته رخ داده است.
بدیهی است با امکانات وسیع شمال کشور و نیاز و تشنگی بازار فرآورده‌های نفتی در جهان، ترانزیت فرآورده‌های نفتی می‌تواند از مقدار کنونی بیشتر شود. یکی از بازارهای بسیار برزگ مقصد در وضعیت کنونی بازار آسیاست. اما برای ورود به این بازارها باید استاندارد بالائی را از نظر تولید فرآورده، داشته باشیم. برخی از کشورهای حوزه دریای خزر فرآورده‌های بسیار مرغوب با استانداردهای بالا ندارند به همین علت کسانی که وارد این فعالیت می‌شوند، باید بدانند بازارهای مقصدشان در این بخش، محدود است. اگر این فرآورده‌ها به فرآورده‌های مرغوب‌تر تبدیل شود به مقاصد مختلفی می‌تواند حمل گردد. جهان بازار آسیا را به‌عنوان بازار بسیار شکوفا برای سال‌های آینده پذیرفته است به‌طور مثال کشور چین و یا اندونزی واردکننده بخشی از این فرآورده‌ها هستند.

دکتر حجت‌ا... غنیمی‌فرد، مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران

منبع : ماهنامه پیام دریا