نقد نامصمم استاد

ـ اندیشه سیاسی کارل پوپر
ـ جرمی شی یر مر
ـ ترجمه عزت الله فولادوند
ـ نشر ماهی - ۱۳۸۶
ـ تیراژ؛ ۲۰۰۰ نسخه
ـ قیمت؛ ۳۹۰۰ تومان
نشر ماهی، با آن نرخ بالای کتاب هایش، گویی کتابی در اختیار عزت الله فولادوند می گذارد برای ترجمه؛ و این طور به نظر می رسد که کار در سال ۱۳۷۷ به اتمام می رسد، هرچند پس از ۶ سال منتشر می شود. شگفت آنکه به نظر می رسد فولادوند دل خوشی از ترجمه کتاب ندارد و شمه یی از کراهت ترجمه را در مقدمه باز می گوید؛ «نویسنده این کتاب خوشوقت است که زیر دست پوپر درس خوانده و سال ها دستیار او بوده و شیوه نقد و سنجش را از او آموخته است... ولی متاسفانه هر بهره یی هم که از شاگردی در مکتب او برده باشد، از هنر درست و روشن نوشتن، بی بهره مانده است، تا چه رسد به زیبانویسی. نثری گره گیر و درهم تنیده دارد. گاه به نظر می رسد از اصول نگارش بی خبر است، گاه مرتکب خطاهای دستوری می شود و گاهی حتی الفاظ را غلط به کار می برد... گاهی جمله به چندین سطر می رسد و چنان در هم می پیچد و اجزای آن از هم فاصله می گیرند که خواننده سرگشته می ماند که مطلب چه بود و به کجا ختم شد. من نه تنها از نویسنده که به ظاهر متفکری سرشناس است، بلکه از ناشر نیز در شگفتم که در بازار نشر آوازه جهانی دارد و...» جای سوال است تن دادن به ترجمه کتابی چنین از سوی مترجم سرشناسی چون فولادوند. و اگر به میل و رغبت بوده، چه جای جور و شکایت؟
باری، پوپر تقریباً قرن بیستم را زیسته است، درست مثل فون هایک. هرچند پوپر در حوزه فلسفه علم و معرفت شناسی و به ویژه روش شناسی علمی آوازه یی بلند دارد، اما به هر حال در زمینه اندیشه سیاسی نیز صاحب نظر و اثرگذار بوده و کتاب سترگش درباره جامعه باز و فقر اصالت تاریخ، همچنان یکی از کتاب های اصلی لیبرالیسم معاصر قلمداد می شود؛ چیزی در قد و قواره کتاب سه جلدی هایک در باب قانون و آزادی.
در حوزه اندیشه سیاسی، پوپر با همان نگاه علمی و فلسفی به دفاع از لیبرالیسم و دموکراسی پرداخت و با بهره گیری از اصل عدم قطعیت در فیزیک بر اندیشه آزادی تاریخ از قید قوانین و پیش بینی ناپذیری آینده تاکید کرد. در جهان اندیشه او ذات گرایان را بهره یی از حقیقت نیست. پوپر را همچنین سر سازگاری با ایدئولوژی و اتوپیا نیست. بیش از هرچیز، او متفکری است فروتن و عاری از هرگونه تکبر در بیان و نوشتن. بسیاری او را از همین حیث مورد حمله قرار داده اند و سادگی نوشته هایش را حمل بر سبک بودن توشه فکری اش کرده اند. نیک که بنگریم، خواهیم دید، جز او کسان دیگری نیز بودند که به دلیل چنین رویکرد و روشی، مطرود روشنفکران مغلق گوی پرادعا بوده اند؛ مانهایم نیز که در نام کوچک همنام پوپر است، از این گزند در امان نبود.
به هر رو بهتر است اندکی هم به کتاب بپردازیم. پیش از آن پیشنهاد می کنم این کتاب به صورت گروهی و با روش گزارش- بحث مطالعه شود. جایگاه کتاب هایی چنین، آن است که در عرصه عمومی به محک تجربه زده شوند و نقد این قبیل کتب می تواند روشنگر چشم اندازهایی نو در حوزه سیاست و جامعه مدنی باشد.همان گونه که احتمالاً از نقل قول سطور بالا می توان دریافت، نویسنده این کتاب زیر دست پوپر درس خوانده و هشت سال نیز به عنوان دستیار با او کار کرده است. از این روست شاید که راتلج به عنوان ناشری قدر، با تسامح بیشتری دست به انتشار آن در سال ۱۹۹۶ زده است و چه بسا تاکنون، چاپ های جدیدتر با اصلاحات و افزوده هایی هم به بازار آمده باشد که در دسترس ما نیست. این هم مزیت ندانستن زبان است؛ در خانه لم می دهی و سیزده سال صبر می کنی تا یک کتاب ترجمه و عرضه شود. بعد چه بر سر فرهنگ خواهد آمد، کسی چه می داند؟نویسنده در برخی موضوعات با پوپر اختلاف نظر دارد و اساساً چنین نقدی انگیزه نوشتن چنین کتابی است. فصل نخست، درباره زندگی پوپر و سیر اندیشه اوست. در فصل دوم، زمینه های شکل گیری «پروژه جامعه باز» را بررسی کرده است که حاوی نقدها و نظرهایی درباره آرای پوپر و روش وی است. در دو فصل بعدی، این بررسی ها با تفصیل بیشتری مطرح می شوند. از جمله یکی از نقدهای وارده آن است که پوپر در تشابهی که میان حوزه عقل و ارزش ها برقرار می کند، هماهنگ و همسان پیش نمی رود. از سویی نظریات پوپر به لیبرالیسم کلاسیک نزدیک تر می شود که آن حمله های کوبنده را در «جامعه باز» به آن کرده است؛ اما از سوی دیگر، دارای برخی همانندی های چشمگیر با پاره یی از جنبه های آرای اخیر یورگن هابرماس از آب درمی آید که احتمالاً ناشی از تاثیری است که کانت در هر دوی اینان داشته است. فصل پنجم از جمع بندی مطالب فصل های پیشین شروع می شود و متمرکز است در بحث لیبرالیسم. در این فصل رویکرد فلسفی و معرفت شناختی پوپر به لیبرالیسم بررسی و نقد می شود. در فصل پایانی نیز ارتباط کار پوپر با جهان معاصر و مقایسه یی میان دیدگاه های پست مدرن و فرانکفورتی و رمانتیک ها با آرای پوپر صورت گرفته است.
به طور کلی در نگاه اول ممکن است بسیاری از نقدهای شی یرمر به پوپر تا حدی نامصمم و آشفته به نظر برسد. گویی او با اضطراب به نقد پوپر پرداخته هرچند در برخی موارد نیز خواننده با داوری هایی تند و تیز و گاه بی رحمانه روبه رو می شود. اما بعید به نظر می رسد که مطالعه انفرادی کتاب، چیزی بیش از انتقال خام چند ایده باشد. خواندن این کتاب هنگامی سودمند خواهد بود که به مدد خرد گروهی و در کنار آثار اصلی - یعنی کتاب های شخص پوپر- و با رفت و برگشت از این کتاب به کتاب اصلی مورد مطالعه و بازخوانی و بحث واقع شود. آنگاه چیزهایی نو پدیدار می شوند که فایده احتمالی کتاب هایی از این قبیل است زیرا برخی کتاب ها به خودی خود، جز سرگردانی و گذران وقت دستاوردی ندارند، اما می توانند «اهرمی برای دانستن های نو به نو» شوند. باز هم تاکید من بر نحوه خواندن این کتاب است و آنگاه اندیشیدن و تلاش بر قرار دادن خودمان در جایگاه شخصی مثل شی یرمر و فهمیدن آنچه می خواهد بگوید و آنچه می خواهد نتیجه بگیرد.

حسین فراستخواه

منبع : روزنامه اعتماد