اندیشه سیاسی قطب الدین شیرازی

کتاب اندیشه سیاسی قطب الدین شیرازی تالیف مرتضی یوسفی راد که به کوشش انتشارات موسسه بوستان قم و به قیمت ۱۲۰۰ تومان چاپ شده است، به شرح اندیشه های سیاسی این فیلسوف می‌پردازد، در این کتاب می خوانیم، قطب الدین شیرازی ( ۶۳۴ -۷۱۰ق) در دورانی می زیست که جهان اسلام دچار آشفتگی ها و ناآرامی های فراوان شده بود و بزرگ ترین و مهم ترین عامل این ناآرامی ها حملات پی در پی مغولان بود. در پی این هجوم وحشیانه، تمدن اسلامی هم در حوزه سیاست و دولت استقلال سیاسی ـ اجتماعی و سرزمینی خود را از دست داد و هم در حوزه فرهنگ و علم، آثار فرهنگی و تمدنی اش تخریب و نابود گردید و در پی آن روحیه یاس و ناامیدی بر فعالیت های دانشوران به خصوص اندیشوران و ارایه آرا و نظریات سیاسی خود پرداخته و در عین حال، سیاست را بیش از گذشتگان خود همچون ابن سینا از جرگه فلسفه محض خارج کرده، آن را به دین و شریعت مرتبط می سازد؛ بنابراین بررسی فلسفه و اندیشه سیاسی وی در راستای شناخت تحولاتی که در بستر فلسفه سیاسی رخ داده، ضرورت می یابد. بدین منظور، سوال اصلی پژوهش چیستی اندیشه سیاسی قطب الدین شیرازی است و در این راستا سوالات فرعی درباره دیدگاه های وی در مورد انسان سیاسی، چیستی سیاست و منشا مراتب آن، چیستی فلسفه سیاسی و نظریات وی در باب دولت و تحول آن طرح شده است.
در پاسخ به این سوالات که در واقع فرضیه پژوهش است می گوییم که نظریات سیاسی وی متاثر از مبانی معرفت شناسی و هستی شناختی بوده و ترسیم گر یک نظام سیاسی مطلوب است. در این نظام، دولت با اجرای سیاست های مطلوب، متکفل هدایت جامعه به سوی کسب فضایل و کمالات است. وی در نظریات سیاسی خود بیشترین تاثیرات را از فارابی، ابن سینا و خواجه نصیر الدین طوسی پذیرفته اگرچه از مکتب اشراقی سهروردی نیز متاثر شده است. پژوهش حاضر اولین پژوهشی است که به بررسی اندیشه های سیاسی وی پرداخته است؛ البته در این زمینه تاکنون یک مقاله از جان والبریج تالیف شده و در آن بحث روشنی از اندیشه سیاسی قطب الدین ارایه شده اما تحقیقات دیگر عمدتا به بررسی آرای فلسفه نظری و منطقی وی معطوف بوده اند. آثاری که از قطب الدین شیرازی در منافع مختلف ثبت شده است به بیش از پنجاه اثر می رسد، اما چند اثر بیشتر در دسترس نیست و از این میان، دو اثر مهم وی یکی دره التاج لعزة الدباج و دیگری شرح حکمت الاشراق سهروردی است که معرفت دیدگاه های فلسفی واندیشه های سیاسی وی هستند. دیدگاه های او عمدتا در کتاب دره التاج آمده است.
وی در این کتاب عمدتا بر روش فلسفه مشا مشی کرده است. قطب الدین شیرازی با ابتنای فلسفه سیاسی خود بر مبانی معرفت و هستی شناختی خود، جهانی را ترسیم کردند که راس آن، واجب الوجود خالق همه هستی و ممکنات، قرار دارد و در آن علاوه بر حاکمیت نظم وانتظام و اصل علیت و هدف مداری، عنایت خداوند نیز که منشا برخورداری مخلوقات از خیریت و کمال است بر عالم ممکنات و مخلوقات گسترده شده است. همچنین در آن بر اساس اصل عدالت هر چیز در جای خودش قرار داده شده و براساس اهمیت نظام هستی، عالم سماوی و افلاک، عالم خیر بوده و عالم ارضی عالمی مرکب از کون و نسار و خیر و شر است و عالم سیاست و جامعه سیاسی نیز از قبیل عالم ارضی می باشد که باید با سیاست فاضله انسان کامل الهی، افراد جامعه از نقصان به کمال هدایت شده و به سعادت خود نایل آیند.
قطب الدین در مباحث دولت با استفاده از حکمت و تعقل سیاسی و رعایت شریعت و دیانت، امکان و اصول سیاست یک دولت را در حصول شناخت کافی از افراد گروه ها و طوایف جامعه و استعدادها، توانمندی ها و شایستگی ها وتخصص های آنها و نیز رعایت عدالت در حق آنان در جهت شایسته سالاری و دو اصل تنبیه مجرمان جهت محیط امن و امنیت برای مردم و دولت و تالف مردم جهت همدردی و همدلی و همکاری لازم بین دولت و ملت می داند و همچنین شرایط حفظ یک سیاست و امارت و پادشاهی را در بنا گذاری سیاست بر تعقل و حکمت سیاسی و رعایت مشورت و اخذ نظرها و دیدگاه های مختلف و تحمل رنج و مشقات برای ترفه مردم و تطبیق امور حکومتی و جامعه براساس دیانت و شریعت ذکر می کند. قطب الدین شیرازی با توجه به شرایط سیاسی اجتماعی زمان خود که هیچ گونه فضایی برای حاکمیت فیلسوف و حکیم الهی نمی بیند و با توجه به این که نگرش فلسفی به حاشیه رانده شده، سیاست به سوی سیاست دینی و توصیه های اخلاقی سوق داده شده، در تعدیل پادشاه به توصیه های اخلاقی و عمل به احکام شرعی بر می آید و حکمت علمی و سیاست فلسفی را با آموزه های وحیانی در می آمیزد.
همچنین شیوه های جدلی و خطابی را با برهان و استدلال همراه می کند و در نهایت چنانچه با ابن سینا وجهه دینی فلسفه سیاسی تقویت می شود، قطب الدین شیرازی بیش از پیش به شرح و تفصیل آن برمی آید.

فاطمه سلیمانی

منبع : روزنامه جوان