«راه حج» ؛ راه تمدن و مسیر انسجام ملل اسلامی

بر اساس روایتهای اسلامی، زمین از زیر کعبه گسترده شده و این به صورت نمادین به معنای مرکزیت تکوینی کعبه برای این کره خاکی است. آن روز را که چنین تحولی پدید آمده،«دحو الارض» می نامند.
از سوی دیگر، به صراحت قرآن، کعبه به عنوان «اول بیت وضع للناس» معرفی شده و این نشان می دهد که صرف نظر از جنبه تکوینی، به صورت تعیینی و تشریعی هم کعبه نوعی مرکزیت برای انسان دارد.
حج آدم و انبیا و اولیا و در رأس آنان ابراهیم و محمد(ع) در این سرزمین، نشان از اعتبار و اعتنایی است که در شرایع الهی برای کعبه و حرم امن الهی وجود داشته است. سنتی که به عنوان یک تکلیف شرعی در اسلام در قالب «حج» مطرح شد و از آغاز اسلام تا به امروز بدون وقفه ادامه و امتداد داشته است. خداوند در قرآن کریم نیز به آن اشاره داشته است. (آل عمران:۹۷ و حج: ۲۷)
سنت حج گزاری از چشم عرب، همان سنت ابراهیم و اسماعیل بود و عربها در آن روزگار یکسره به این سنت پایبند بودند، جز آنکه برخی از سنن فرعی این سنت بزرگ الهی را تحریف کرده و فرم شرک آلود به آن داده بودند. اسلام برای تهذیب جامعه جاهلی از شرک به توحید آمد و در زمینه حج نیز تلاش کرد تا شکلهای شرک آلود را دور بریزد و هویت اصلی آن را بر مبنای توحید حفظ کند.
رسول خدا (ص) در سال هفتم هجرت، عمره به جای آورد و در سال دهم هجرت، همراه بیش از یک صد هزار مسلمان، حج به جای آورد و سنت حج گزاری در اسلام بر مبنای عمل آن حضرت ادامه یافت.
بلافاصله پس از فتوحات، مهمترین عاملی که سبب نقل و انتقال مردمان می شد، سفر حج در کنار سفرهای تجاری بود. سفری پردوام و با احساس که شرق و غرب دنیای اسلام را با یکدیگر پیوند می داد و اقوام و ملتهای مسلمان را با یکدیگر آشنا می کرد.
شکل گیری کاروان، امیر الحاج و دهها عنوان دیگر که به مرور در اطراف آن درست شد، فرهنگ خاصی را پدید آورده است که می توان از آن با عنوان «فرهنگ حج» یاد کرد. افزون بر اصل آنکه جنبه شرعی و دینی دارد، آثار اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن هم از دیر باز مورد توجه بوده و در گستره ای قابل توجه، از مسایل تأثیر گذار در حیات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی واقتصادی مسلمانان بوده است.
مسلمانان حتی در اوج خطر، کاروانهای حج را به راه می انداختند و با وجود همه مشکلات، از هزاران کیلومتر حرکت کرده برای ایام حج خود را به مکه و مدینه می رساندند و دوباره همین راه را با زحمتهای فراوان طی کرده، به موطن خود باز می گشتند.
دولتها نیز برجسته ترین کارگزاران خود را به عنوان «امیرالحاج» انتخاب و برای سرپرستی حجاج به حج می فرستادند. اینان افراد مهمی بودند و شغلشان اهمیت داشت چنانکه نام اکثریت قریب به اتفاقشان در منابع تاریخی و رویدادهای سالانه درج شده است.
توجه به گستردگی حوزه جغرافیایی اسلام، از اندلس و شمال آفریقا تا دورترین نقاط در ماوراءالنهر و هندوستان می تواند ما را با اهمیت این مسیرها - اعم از دریایی و زمینی - آشنا کند. نقشی که این مسیرها در زندگی مسلمانان داشته است و تحولی که حج در زندگی مسلمانان ایفا می کرده، آن قدر اهمیت دارد که رسیدگی به جنبه های آن واقعا دشوار است؛ امری که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است.
● پدید ه ای به نام راه حج و آثار آن
پدیده ای که در این میان ظاهر شد، «راه حج» بود. مقصود از آن راه یا راه هایی بود که بر اساس و مبنای راه های کهن و این بار برای امر حج گزاری دوباره آباد شده و توسط مسلمانان مورد استفاده قرار گرفت.
روزگاری فقط بازرگانان، لشکریان یا نمایندگان سیاسی و جمع اندکی از سیاحتگران، از این قبیل راه ها استفاده می کردند اما این بار هرچند سالانه، اما جمع زیادی از مردم بویژه از اقشار عمومی جامعه، از مسیرها برای انجام فریضه حج استفاده می کردند. بدین ترتیب، هر ساله هزاران نفر از این مسیرها عازم حج می شدند. این، پدیده بسیار شگرف و شگفتی در تمدن اسلامی است که هر ساله این مقدار مسافر در آن جابجا شده و از آثار و فواید آن بهره مند می شدند.
پدیده راه حج در بخشهای بسیار زیادی از جامعه اسلامی از جمله بخشهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و قومی و جز اینها تأثیر بسیار زیادی می گذاشت؛ تأثیراتی که می توان درباره هر کدام از آنها پژوهشهای مستقلی انجام داد.
● آثار دینی
آثار دینی، بخش عمده ای از نتایج روشن و آشکار راه حج است. منهای اصل حج که به عنوان یک فریضه دینی انجام می شد و سبب رسیدن مردمان به حج، همین راه حج بود، بسیاری از عالمان دین در این مسیرها از شهرها عبور می کردند. بسیاری از آنان برای مدتها در این شهرها می ماندند. بسا ممکن بود به سمت هایی مانند قضاوت منصوب شوند. انتقال کتابهای دینی، نقل حدیث از مشایخ، گرفتن درس قرائت قرآن و ده ها مورد دیگر، از نتایج و پیامدهای همین رفت و آمدهایی بود که از «راه حج» صورت می گرفت.
● آثار اقتصادی
در درجه نخست، مکه به عنوان یک قطب تجاری مطرح شد.
این مسأله ای است که از پیش از اسلام هم با تشکیل بازارهای مختلف در ایام حج مطرح بود. قرآن با اشاره به همین پدیده است که می فرماید: «لیشهدوا منافع لهم». این مسأله بعدها برای جده هم پیش آمد. اما افزون بر آن، بخش عمده ای از قبایل عرب و شهرهایی که در مسیر قرار داشتند، از فواید اقتصادی این راه برخوردار بودند. اصولا راه های حج که به خاطر جنبه دینی آن آباد می شد و دهها بلکه صدها برکه و چاه و چشمه در آنها پدید می آمد، خود به خود مسیر تجارت را نیز آباد می کرد.
● آثار فرهنگی
در ادامه آثار دینی، می توان از آثار فرهنگی راه حج یاد کرد که چگونه سبب گسترش علم، انتقال تجربیات علمی، آموخته ها و انتقال آنها، روابط فرهنگی میان چهره های جهان اسلام و مسائلی مانند آن می شود. یک بعد این فرهنگ، پدید آمدن صدها سفرنامه حج در زبانهای عربی، فارسی و ترکی و نیز مجموعه ای از آثار جغرافی و منازل شناسی بود که باز در ادبیات اسلامی و در قالب زبانهای پیش گفته تولید شد.
● آثار اجتماعی و قومی
به جز تعارف میان اقوام که در این راه و در حج پدید می آمد، بسیاری از اقوام مختلف به حرمین آمده و در آنجا اقامت می گزیدند. منهای کسانی که مقیم می شدند، در ایام حج و به تناسب حج، از هر قومی، گروهی به مکه می آمدند و در آنجا با یکدیگر دیدار داشتند. بدون تردید، می توان آثار اجتماعی این پدیده را از زوایای مختلف بررسی کرد.
● منابع اطلاعاتی راه حج
اشاره کردیم که راه حج آثار فرهنگی ویژه خود را داشت و از آن جمله تولید آثار جغرافیایی خاص در جهان اسلام بود. این جهت گیری آن اندازه نیرومند بود که سبب شد در قرن سوم کتابی ویژه «طرق الحج» نوشته شود. در این اثر، جزئیات مربوط به راه عراق، راه بصره و راه یمن آمده است.
به جز آن، آثار جغرافیایی قرن چهارم در بسیاری از موارد به بیان راه های حج پرداخته اند. بتدریج و پس از آن، دانش سفرنامه نویسی باب شد و بسیاری از فرهیختگانی که به حج آمدند، سفرنامه نوشتند و جزئیاتی را در باره منازل میان راه به دست دادند.یکی از کهنترین سفرنامه ها، از «ناصر خسرو» و دیگری از «ابن جبیر» است که هر کدام از دورترین نقطه در شرق و غرب عازم حج شدند. یکی از ماوراءالنهر و دیگری از مغرب. حتی در حال حاضر نیز فاصله این دو نقطه بیش از ۱۳ ساعت راه با هواپیماست. مغربی ها در نگارش سفرنامه نویسی پیشگام هستند و مفصل ترین سفرنامه های حج را نوشته اند. ترکان عثمانی، شمار زیادی منازل نامه نوشتند که بیشتر آنها به ترکی است. ایرانیان در دوره قاجاریه نهضت سفرنامه نویسی حج را به راه انداختند و ده ها سفرنامه نوشتند که برخی از آنها آثاری شایسته و جالب توجه است.
● راه های حج
یک ویژگی مهم این راه ها آن بود که همه آنها به یک نقطه یعنی حرمین و مدینه ختم می شد. در واقع راه حج چنان نیست که راهی از شرق به غرب باشد، بلکه مجموعه راه هایی است که همه جهان اسلام را در نقطه ای به نام مکه با یکدیگر پیوند می دهد. بنابراین، باید در یک طرح کلی مکه را مرکز حساب کرده و از تمامی سرزمینهای اسلامی راهی به سوی آن گشود.
این راه ها باید به راه های اصلی و فرعی تقسیم شود. دلیل آن هم این است، که گروه هایی که طالب حج از هر شهری بودند، مسیرهایی را می پیمودند تا به نقطه ای برسند که در آنجا کاروانهای بزرگ شکل می گرفت. پس از آن بود که بتدریج مسیرهای مختلف در شهرهایی که موقعیت نزدیکی به حجاز داشتند به یکدیگر متصل می شدند. از آن پس راه های اصلی حج از آن شهرها آغاز شده و کاروانهای بزرگ به راه می افتاد.
در قرون میانه اسلامی، چند شهر اصلی بودند که حجاج بقیه مناطق به آن شهرها آمده و از آنجا در کنار سایر حجاج راهی حرمین می شدند.
۱) راه عراق از شهرهای کوفه و بغداد و نجف
نخستین مسیری که از آن باید به عنوان یک راه کلیدی برای حج یاد کرد، راه عراق است. عراق پس از شام، دومین منطقه ای بود که به دست مسلمانان فتح شد. به دنبال آن، شهرهای بصره و کوفه پایه گذاری شد و شمار زیادی از اصحاب پیامبر(ص) و همین طور مسلمانانی که از نقاط مختلف جزیرة العرب به عراق آمده بودند، در این شهرها ساکن شدند. بلافاصله پس از آن بود که آنان می باید برای حج و یا بازدید از خانواده های خود، راهی حجاز یا یمن می شدند. راهی که از گذشته میان حجاز و عراق بود و به احتمال، اعراب حجاز از آن مسیر به شهر «حیره» می آمدند، دوباره آباد شد و این بار به طور گسترده تر مورد استفاده قرار گرفت. برای نزدیک به دو قرن، کوفه مرکز ثقل اجتماع کاروانیان برای رفتن به عراق بود. در این مسیر، نام منازلی چون زرود، ثعلبیه، عذیب و قادسیه را ملاحظه می کنیم و جمعا ۲۷ منزل اصلی در این مسیر وجود داشت.
در تمام این مدت، مسلمانانی که در شرق اسلامی بودند در عراق اجتماع کرده و از راه عراق به سمت حجاز می رفتند. بتدریج و پس از تأسیس بغداد از اهمیت کوفه کاسته شد و این شهر به عنوان مرکز خلافت محل اجتماع سالانه کاروان حج بود که با حمایت دولت عباسی و امیر الحاجی که از طرف این دولت منصوب می شد، به حج می رفت. این راه خود مسؤول خاصی داشت که باید آن را آباد نگاه می داشت.
در دورانی که بغداد از مرکزیت افتاد، شهر نجف به عنوان مرکز اجتماع زائران خانه خدا بود. این وضعیت بخصوص از قرن دهم تا اوائل قرن چهاردهم ادامه داشت. این زمانی بود که بخصوص دولت صفوی تشکیل شده و سایه این دولت روی سر عراق گسترانده شد. از پس حجاج ایرانی بخصوص در بخشهای مرکزی ایران از این مسیر استفاده می کردند. آنان سعی می کردند در رفت یا برگشت یا هر دو از عتبات نیز بگذرند.
ایرانیان از دیر باز از همین راه استفاده می کردند. اما زمانی که اوضاع ناامن بود، ممکن بود از راه شام عازم حج شوند. یعنی ابتدا به حلب و دمشق رفته و سپس عازم مدینه و مکه می شدند.
۲) راه شام
راه مهم دیگری که از آن نیز باید به عنوان یکی از قدیمی ترین راههای حج یاد کرد راه شام است. اعراب پیش از اسلام بخصوص قریش از این راه استفاده فراوان تجاری می کردند. اهالی یمن هم برای رسیدن به شام ابتدا به سوی مکه آمده و از آنجا از همین راه به شام می رفتند. پس از اسلام و محکم تر شدن ارتباط میان شام و حجاز، و به خصوص برای حج، رفت و آمد از این راه بیشتر شده و آباد گردید. در میان این راه، منازل بیشماری وجود داشت که غالب آنها یا در آبادیها و یا بر سر چاهها بود و عمده آنها ۲۳ منزل اصلی است. طبیعی است که در دوره های مختلف گاه مسیرها اندک تغییری داشت. این به آب و آبادی و یا عنایت خاص ملوک و سلاطین بستگی داشت. شهرهای علا، قلعه تبوک، آثار حجر مربوط به صالح پیامبر (ص) از جمله آن منازل است که برخی به مرور به صورت یک شهر درآمد.این راهی بود که مورد استفاده مسلمانان بیشماری از منطقه ای وسیع که به آن شامات گفته می شود و امروزه شامل چندین کشور است، قرار می گرفت. شام همیشه کاروان مستقل خود را داشت و «محمل» یعنی هودج بزرگ و تزیین شده و با شکوهی که روی شتری گذاشته شده و به حج آورده می شد، عنوان علامت این کاروان بود که از آن با نام محمل شام شریف یاد می شد.
۳) راه مصریان
مصریان نیزبرای آمدن به حج راه مخصوص خود را داشتند. روزگاری طولانی از زمان طولونیان و سپس فاطمیان، و بعدها ممالیک، حرمین زیر سلطه مصر بود و اقتصاد حرمین از ناحیه کمک های مصریان تأمین می شد. آنان با شکوه تمام از فسطاط به سمت قاهره حرکت کرده رو به جنوب می آمدند. طی دو قرن بندری بر ساحل غربی دریای سرخ با نام «عیذاب» بود که حجاج مصری از آن بندر سوار کشتی شده به این سوی دریا آمده و از جده عازم مکه می شدند. اما پس از رفع موانع بخصوص بازپس گرفتن ایله (عقبه) از صلیبیان دوباره این مسیر مورد استفاده قرار گرفت و بندر عیذاب بتدریج نابود شد.
مسیر حجاج مصری از شمالی ترین نقطه دریای سرخ و از حاشیه غربی این دریا با گذر از سینا به سمت نخل بود. در واقع آنان این مسیر را به سمت جنوب و تا مکه ادامه می دادند. برای این مسیر هم منازل فراوانی است که در کتابهای خاص بخصوص سفرنامه ها فراوان از آنها یاد شده است. مصریان نیز محمل خاص خود را داشتند.
۴) حجاج مغربی
حجاج مغربی و دیگر بلاد افریقیه از الجزایر و پیش از آن از اندلس راه طولانی را برای رسیدن به اسکندریه و قاهره طی کرده و سپس همراه کاروان مصریان یا اندکی پیش و پس از آنان، راهشان را از همان راه مصریان به سوی مکه ادامه می دادند. مسیری که حجاج مغربی و افریقی انتخاب می کردند، یکبار مسیر دریایی از سمت صقلیه و سیسل و رسیدن به اسکندریه و از آنجا از راه زمینی بود. و بار دیگر از راه خشکی مسیری را در شمال قاره سیاه طی کرده و عازم قاهره می شدند. هر بار به دلیل مشکلات سیاسی ممکن بود راههای طولانی تری را هم انتخاب کنند. مغربی ها با وجود دوری، راه نفوذی فراوان در مکه داشتند و شمار زیادی از آنان در مدینه ساکن شده بودند. در یک مقطع تاریخی بیشتر خواجگان حرم نبوی، از مغربی ها بودند.
۵) راه یمن
یمن نیز از نخستین مناطقی بود که مردمانش به اسلام گرویدند و قبایل ساکن در آن که فراوان هم بودند، به عراق و شام منتقل شدند. این منطقه همیشه علاقه مند به اسلام بوده و شمار فراوانی از آنان برای کار و عبادت به مکه آمده در آنجا ماندگار می شدند. یمن در امر حج تأثیر خاص خود را داشت و در دوره هایی بر مکه تسلط هم داشت.
حجاج یمن دو راه برای رسیدن به مکه داشتند؛ یکی راه داخلی و دیگری راه ساحلی دریای سرخ. راه ساحلی از صنعا تا مکه شامل ۲۱ منزل بود. اما راه داخلی از صنعا به صعده می آمد و با گذر از راه های کوهستانی و گذر از عسیر و جرش و بیشه و تباله و تربه به قرن المنازل می رسید.
آنان در مواردی از راه سومی که راه دریایی بود نیز استفاده کرده از سواحل یمن سوار بر کشتی شده در جده یا ینبع پیاده شده و به مکه یا مدینه می آمدند.
۶) راه لحسا یا عمان
سرزمین های سواحل جنوبی خلیج فارس از دیر زمان سرزمینهایی با ساکنانی از قبایل عرب و مهاجران ایرانی بوده و در بسیاری از دوره های تاریخی زیر سلطه مستقیم ایران قرار داشته است. عمان، و بحرین به معنای کهن آن شامل بیشتر مناطق ساحلی تا نزدیکی بصره، به طور معمول از راهی به نام لحسا عازم حج می شدند. این مسیر از احساء به سمت بخش مرکزی جزیرة العرب یعنی بریده و حائل رفته و از آنجا به سمت مکه می رفت. این راه طولانی و بسیار خطرناک بود. در این اواخر مسافران این راه از ریاض هم می گذشتند. شماری از مردم این نواحی از سواحل اقیانوس هند به سمت حضرالموت رفته از آنجا عازم یمن شده و با کاروان یمنیان از سواحل دریای سرخ عازم مکه می شدند.
۷) حجاج استانبول
با گشوده شدن استانبول در نیمه قرن نهم هجری و استقرار مرکزیت دولت عثمانی در آنجا، از این شهر نیز کاروان بزرگی به سمت حجاز حرکت می کرد. نیمه دوم این راه همان راه شام بود، اما این کاروان بزرگی بود که جمعیت فراوان ترکان و حمایت دولت عثمانی پشت سر آنان بود. کاروان مزبور حرکت خود را از استانبول آغاز کرده به سمت قونیه می آمد. سپس از آنجا به سمت شهرهای ساحلی دریای مدیترانه آمده و در راه جنوب خود عازم شام می شد و سپس همراه محمل شام به حرمین می آمد. ترکان عثمانی نیز محمل خاص خود را داشتند. بعدها که راه دریا مفتوح شد محمل عثمانی با کشتی به سوی جده می آمد. در این دوره بتدریج راه خشکی که از میان آسیای صغیر می گذشت و به شام می آمد متروک شد.
۸) راه دریایی ایرانیان
از دیر باز حجاج ایرانی از راه دریایی نیز برای رفتن به حج استفاده می کردند. این مسیر، از طریق بنادر خلیج فارس از بصره تا بوشهر به سمت دریای عمان و از آنجا در اقیانوس هند به سمت سواحل عدن و با گذر از دماغه امید نیک و رفتن به دریای سرخ و رسیدن به جده بود. این راه بخصوص پس از به راه افتادن کشتی های بخار و آمدن کشتیهای کمپانی های فرنگی به این مناطق جدی تر شد. به طور معمول حجاج مناطق جنوبی ایران یا به بندر بوشهر رفته و از آنجا عازم می شدند یا به عتبات رفته از آنجا به سمت جنوب عراق رفته از طریق بصره وارد خلیج فارس شده و این مسیر طولانی را طی می کردند. با رایج شدن استفاده از این راه دریایی، استفاده از راه جبل بسیار کم و کمتر شد.
۹) راه حجاج شمالی ایران و حجاج ماوراءالنهر
حجاج ماوراءالنهر در دوره ای که حکومت صفوی در ایران پدید آمد نتوانستند از مسیر ایران بگذرند، به ناچار از راه دور زدن دریای مازندران به سمت دریای سیاه آمده از آنجا به استانبول رفته و با کاروان استانبول عازم حرمین می شدند. آنان بعدها در دوره روسها نیز همواره مشکل داشتند. در زمانی که راه جبل یعنی راه عراق، راهی خطرناک تلقی می شد و به خصوص کشتی های بخار نیز در دریاها شروع به کار کردند، شماری از ایرانیان بخصوص از تهران به سمت شمال و نیز از آذربایجان و خراسان ترجیح می دادند تا به روسیه رفته از آنجا عازم حج شوند. این راه در نیمه دوم دولت قاجاری راهی بسیار معمول بود و بسیاری از سفرنامه هایی که ما از این دوره در اختیار داریم توسط کسانی نوشته شده که از این مسیر استفاده کرده اند.

رسول جعفریان

منبع : روزنامه قدس