اندیشه سیاسی شهید مدرس

پیروزی انقلاب اسلامی و شکل گیری نظام جمهوری اسلامی نوید بخش حضور فعال دین در عرصه های سیاسی - اجتماعی بود. این ایده، در سطح ملی ترسیم کننده هویت دینی - ملی و حیات سیاسی ـ سیاسی اجتماعی ایرانیان، و در سطح فراملی تبیین کننده ضرورت بازسازی تمدن اسلامی و اعاده هویت و عزت به مسلمانان در دوران معاصر بود. ترسیم هویت دینی ـ ملی و تلاش برای بازسازی تمدن اسلامی، پرسش ها و معضلاتی جدید را در دو سطح مذکور به وجود آورد که تاکنون منابع دینی و دین داران در عرصه علوم و مراکز علمی با آن به طور جدی مواجه نشده بودند. پاسخ گویی به این پرسش ها و معضلات، بی تردید نیازمند بازنگری در مبانی و بینش حاکم بر علوم رایج انسانی و اجتماعی در کنار بازگشتی روش مند و نقادانه به سنت فکری است. این بازنگری ضمن فراهم ساختن زمینه های لازم برای بهره گیری از توانمندی های سنت و دانش سنتی، امکان استفاده از ظرفیت ها و قابلیت های علوم جدید در دوران معاصر را به ارمغان می آورد، بنابراین وظایف مراکز علمی و پژوهشی در جمهوری اسلامی، بسی سنگین است. این مراکز از سویی، رسالت پاسخگویی به پرسش ها و معضلات فکری را برعهده دارند و از سویی دیگر، به فرهنگ سازی و تولید فکر و اندیشه به عنوان عناصر و لوازم اصلی احیای تمدن اسلامی باید اولویت دهند.
در شرایط زمانی میان قاجار و پهلوی، شاهد رویکرد انزواگرایانه روحانیان به سیاست و نیز سیطره دو قدرت انگلیس و روسیه بر ایران و گرایش بسیاری از نخبگان سیاسی کشور به این دو قدرت هستیم. در چنین فضایی، شهید سیدحسن مدرس، آن مرد مجاهد و مبارز نستوه و فقیه درد آشنا، قدم به صحنه سیاسی ایران گذاشت. او با ارایه تز دیانت ما عین سیاست ماست و سیاست ما عین دیانت ماست و نیز سیاست موازنه عدمی و سلبی رویکرد جدیدی را در میان نخبگان سیاسی ایران مطرح کرد که امام خمینی درباره شخصیت مدرس می فرماید: القاب برای او کوتاه و کوچک می نمود؛ او ستاره درخشانی بود؛ بر تارک کشوری که از ظلم و جور رضاخانی تاریک می نمود، ملت ما مرهون خدمات و فداکاری های اوست. بنابراین احیای تفکر سیاسی ایشان اهمیت خاصی را دارا می باشد و ساماندهی مجموعه آرا و نظریه های سیاسی وی و روشن کردن بخشی از تاریخ تفکر سیاسی فقها از اهداف کتاب اندیشه سیاسی شهید مدرس است.
نکته شایان ذکر در اندیشه سیاسی مدرس، شکل گیری اندیشه سیاسی او در پاسخ به بحران های عصرش است و نه این که در خلا ظهور پیدا کرده باشد. به همین منظور در این کتاب برای شناخت دغدغه ها و پرسش ها و مولفه های اساس اندیشه سیاسی شهید مدرس، ابتدا به تشریح فضای اجتماعی و سیاسی ایران و تحولات و بحران های عصر مدرس پرداخته شده است.
شاهان قاجار در طول ۱۴۰ سال سلطنت باعث عقب ماندگی ایران شدند و آنان ایران را به سرزمینی اجاره ای و شکارگاهی برای قدرت های خارجی تبدیل کردند.
شرایط اجتماعی و سیاسی این مقطع تاریخی به گونه ای بود که مردم ایران هیچ تضمینی برای حفظ جان و ناموس خود در مقابل دستگاه استبدادی نداشتند. بازتاب این شرایط در ادبیات آن دوره، از جمله اشعار «آیینه عبرت»، «کار ایران با خداست» از ملک الشعرای بهار، می توان مشاهده کرد. از سوی دیگر فضای اجتماعی و سیاسی ایران در اثر دخالت های دو قدرت انگلیس و روسیه، بی ثبات و فاسد شده بود. از این رو شهید مدرس با دو بحران یا دو مشکل اساسی مواجه بود: یکی، استبداد حکام محلی و پایتخت و دیگری، استعمار و دخالت قدرت های خارجی که در عصر پهلوی اول، هر دو بحران به صورت شدیدتر و غلیظ تر و با گرایش دین ستیز ظهور یافت.شهید مدرس وضعیت اجتماعی و سیاسی ایران در آن زمان را بسیار بد و ناگوار خوانده و می گوید: این وضعیات حالیه ای که این مملکت سرتاسرش دارد از صد و پنجاه سال تا به حال همچون وضعیتی نداشته است تقریبا از زمان دولت افشاریه تا به حال که امروز باشد مملکت ایران چنین وضعیت ناگواری نداشته است. ایشان این بحران ها و بی ثباتی ها را ناشی از حضور بیگانگان در ایران و تاثیرشان بر مراکز تصمیم گیری می داند. به طوری که به سبب این دخالت ها بود که مجلس سوم که به تاخیری سه ساله در ۱۲۹۲ افتتاح شده بود یک سال بعد به دلیل جنگ بین الملل اول و اشغال ایران به دست بیگانگان تعطیل گردیده و در اثنای جنگ؛ شمال ایران در تعریف روس ها و جنوب کشور دستخوش سیاست های سلطه طلبانه انگلیس شد و در کوران جنگ و پس از آن، ایران با چهار حادثه سیاسی یعنی با مهاجرت آزادی خواهان به قم و سپس به کرمانشاه، قرارداد ،۱۹۱۹ اعلام جمهوری و تغییر سلطنت مواجه شد که نقش موثری در تاریخ معاصر ایران ایفا کرد. در این مقطع زمانی، آزادی خواهان برای رهایی کشور از اشغال قدرت ها دست به مهاجرت زدند و با تشکیل کمیته دفاع ملی بر آن شدند، تا با کمک قوای ژاندارم و اتحاد با دولت عثمانی و آلمان از استقلال ایران دفاع کنند. در این راستا یک دولت ملی مخالف بریتانیا و روسیه در قم تشکیل شد با اشغال قم به دست روس ها، آزادی خواهان به کرمانشاه مهاجرت کردند و در آنجا دولت موقت و آزاد را تشکیل دادند تا اشغال پایتخت به وسیله روس ها، سقوط حکومت و تعریف ایران محسوب نگردد و آلمان این دولت را به رسمیت شناخت اما با یورش قوای روسیه و انگلیس به کرمانشاه و فروپاشی نیروهای دولت آزاد، اعضای دولت موقت به اسلامبول مهاجرت کردند. در این دوره بحران هایی نیز قابل مشاهده است چاپ اول کتاب که شامل سه فصل است به همت رضا عیسی نیا نوشه شده و توسط موسسه بوستان کتاب، منتشر شده است.

منبع : روزنامه جوان