زنانی که به‌خاطر نان کار می‌کنند

مفهوم کارگری به معنای امروزی‌اش کمتر از ۸۰ سال است که وارد فرهنگ‌ ایران شده؛ در واقع این مفهوم از روزی شکل گرفت که رضاخان اولین کارخانه را در ایران احداث و بعد هم طرح کشف حجابش را عملی کرد. به این ترتیب پای زنان در کارخانه‌ها باز شد و مفهوم کارگر زن به شکلی که امروزه در ذهن ماست شکل گرفت.
البته پیش‌ از این زنان در خانه‌های خود کارهای زیادی مانند قالیبافی، حصیربافی و یا کار در کارگاه‌های فامیلی انجام می‌دادند اما از آنها به‌عنوان کارگر یاد نمی‌شد. بنابراین به‌نظر می‌رسد کارگر واژه‌ای است «محصول جامعه صنعتی».
در ایران امروز، تعداد کارگران زن که به‌طور رسمی نامشان در وزارت کار به‌عنوان کارگر ثبت شده و از مزایا و حقوق کارگری بهره‌مند می‌شوند در حد بسیار پایینی است اما اگر بخواهیم زنان خدمتکار، نظافتچی و مثل اینها را که بی‌شک کارشان با آنچه از معنای کارگر می‌دانیم همسان است وارد جدول کنیم نمودار زنان کارگر خیلی بالاتر از آمار رسمی تعداد آنها می‌ایستد.
● دو شیفت کارکردن زود پیرمان می‌کند!
«صبح تا شب تو خونه‌های مردم کار می‌کنم و شب تازه می‌رسم به خونه خودم. مگر چقدر جون دارم که بتونم این‌ همه کار رو با هم انجام بدم. دو شیفت کارکردن آدمای مثل منو زود پیر می‌کنه.»
اینها را سمیه می‌گوید. زن جوانی که هفت- هشت سالی می‌شود برای چرخاندن چرخ‌های زندگی‌اش هر جایی که بتواند کارگری می‌کند. با این حال چند سال اخیر به‌خاطر این که امنیتش حفظ شود به یکی از شرکت‌های خدماتی روی آورده: «باور کن مردم دیگر مثل پیش‌ترها قابل اطمینان نیستن. دیگه می‌ترسیدم برای کار به هر خونه‌ای برم. خیلی‌هاشون یا آخر سر پول آدم رو تمام و کمال نمی‌دادن یا کارایی ازم می‌خواستن که برق از سرم می‌پرید. هر چند تو این شرکت‌ها پول کمتری می‌گیرم اما اقلا خیالم راحت‌تره.»
سمیه نمی‌داند وقتی توان بدنی‌اش تحلیل برود چه بلایی سر او و خانواده‌اش می‌آید: «نه بیمه‌ هستم که دلم به گرفتن بازنشستگی خوش باشد نه کس و کاری دارم که کمکم کنند. می‌دانید با این همه کار کردنم فکر کنم به‌زودی قدرتم را برای کارکردن از دست بدهم. هیچ‌کس هم به فکر ما نیست که اقلا این شرکت‌ها را مجبور کند ما را بیمه کنند.»
سمیه ۳ تا بچه قد و نیم‌قد دارد و شوهری که می‌گوید نمی‌داند کجا رفته: «نمی‌دونم کجا رفته، دلمم نمی‌خواهد بدونم. بهتر که رفت و گرنه خرج اعتیادش رو هم من باید می‌دادم. این آخری‌ها وضعش خیلی‌ خراب شده بود و فکر کنم واسه همین از شرکت انداخته بودنش بیرون. چند سال بود آبدارچی شرکت بود اما دست آخر اونا رو هم عاصی کرد!»
پسر بزرگ سمیه ۱۲ ساله است و خیلی دلش می‌خواهد کمک خرج مادرش باشد اما او با این کار مخالف است: «بهش گفتم لازم نکرده، تو درستو بخون فردای روز مثل من و بابات نیفتی به کارگری. واسه خودت کسی بشی و لااقل دستت به دهنت برسه.»بعد هم آهی از نهادش می‌کشد که: «بچه‌ها روشون نمی‌شه تو مدرسه بگن مامانشون چه‌ کاره است. نمی‌دونم مگه دزدی می‌کنیم که مردم این‌طور رفتار می‌کنن. وقتی با آدم برخورد می‌کنن خیلی خوب باشن فکر می‌کنن با گدا روبه‌رو شدن، حتی بعضی از حر‌ف‌ها و کارشون یادم که می‌یاد اعصابم به هم می‌ریزه. یادمه یه بار که رفتم تو یه خونه کار کنم، صاحب‌خونه ازم خواست اول دوش بگیرم. نمی‌دونم شاید فکر می‌کرد من از وسط خاک و خل پاشدم رفتم خونشون برای کار. آن‌قدر عصبی شده‌ بودم که نتونستم بمونم. از خونشون زدم بیرون و تا یه هفته هم نرفتم سر کار.»
سمیه با اینکه تنها ۲۷ سال از عمرش می‌گذرد خیلی شکسته شده. خودش می‌گوید کار زیاد آدم را زود پیر می‌کنه: «آدم هم مثل ماشین می‌مونه! زیادی که ازش کار بکشی زود خراب می‌شه و انگار نه‌‌انگار که تازه تحویلش گرفتی. من هم فقط شناسنامم می‌گه ۲۷ سالمه، و گرنه آن‌قدر سختی کشیدم که ۷۰ـ۶۰ ساله‌هاش نکشیدن!»
با تمام این احوال او از اینکه توان کارکردن دارد راضی است و خدا را شکر می‌کند: «بعضی وقت‌ها که خیلی خسته و داغون می‌شم کلی گله می‌کنم به خدا یاد اون بیچاره‌هایی می‌افتم که حداقل توانایی و سلامت من‌رو هم ندارن که بتونن باهاش یه لقمه نون حلال بدن دست بچه‌هاشون. خدا رو شکر می‌کنم که من و بچه‌هام سلامتیم. به خدا سلامتی بزرگ‌ترین نعمته.»
● فرهنگ‌سازی نگاه مثبت به کارگر زن
دکتر پرویز مظاهری، روانشناس و استاد دانشگاه درباره زنان کارگر می‌گوید: این دسته از زنان در مقایسه با بخشی که کارهای مورد قبول جامعه را دارند و در سطوح بالای جامعه فعالیت می‌کنند از موقعیت اجتماعی پایین‌تری برخوردارند. بی‌شک این احساس باعث ایجاد نوعی ناامیدی و افسردگی در این افراد می‌شود.
مظاهری ادامه می‌دهد: این افراد که اغلب درآمد کمی در برابر انجام کار زیاد دریافت می‌کنند نمی‌توانند آنچنان که باید به خود توجه کنند. یعنی نه از لحاظ ظاهری، نه از حیث تغذیه و استراحت اهمیتی به وضع خود نمی‌دهند و همین موضوع آنها را رفته‌رفته از لحاظ جسمی و روحی شکننده‌تر و حساس‌تر می‌کند.
او نقش همسر و فرزندان زنان کارگر را ورود آنها به دنیای کارگری موثر می‌داند و می‌گوید: زنانی که به کارگری خصوصا کار در منازل و یا کارگاه‌ها روی می‌آورند، اغلب همسران و فرزندان بی‌مسوولیتی دارند. به این معنی که همسرانشان یا معتاد و بیکارند یا اگر درآمدی دارند خرج اعتیادشان می‌شود. دسته‌ای دیگر هم که همسرشان را از دست داده‌اند و مجبورند خرج فرزندانشان را از راه کارگری تامین کنند.
مظاهری اضافه می‌کند: از سوی دیگر فرزندان این افراد اغلب تمایلی به کارکردن ندارند و یا از آن‌جایی که دلشان نمی‌خواهد شرایط مادرشان را تجربه کنند سعی می‌کنند درس بخوانند و عملا کمکی به افزایش درآمد خانوار ندارند.
این استاد دانشگاه با اشاره به نقش مهم خانواده زنان به‌خصوص همسر و فرزندانشان در بهبود روحیه کارگران می‌گوید: همسر و فرزندان یک زن کارگر، برای کمک به او باید در او این احساس را ایجاد کنند که کار وی باعث سرشکستگی آنان نیست؛ بلکه آنان به داشتن چنین مادر زحمت‌کش و پرتلاشی افتخار می‌کنند. آنها باید او را متوجه کنند که اگرچه کار او سخت و طاقت‌فرساست اما نزدیکانی دارد که همیشه برای کمک به او حاضرند و قدر زحمت او را می‌دانند. این احساس می‌تواند انرژی منفی را از او دور کرده و تا حد زیادی از افسردگی ناشی از نارضایتی از کار جلوگیری کند.
مظاهری همچنین به نقش رسانه‌ها در این زمینه تاکید کرد و گفت: زنی که برای تامین مایحتاج خانواده خود کارگری می‌کند و کاری مقدس انجام می‌دهد باید با کار فرهنگی و آموزش در سطح جامعه نگرش و برخورد منفی با این قشر را کاهش داد. رسانه‌ها در این میان نقشی کلیدی دارند که می‌توانند با تولید برنامه سطح فرهنگ مردم را افزایش و دید آنها را نسبت به مساله کارگری زنان واضح‌تر کنند.
● کارگران دو دسته‌اند؛ رسمی و پنهان
بعضی‌ها گمان می‌کنند وضع کارگرها خیلی هم خوب است و می‌گویند آنها هم رسمی هستند و هم از مزایای جانبی استفاده می‌کنند. به‌نظر می‌آید آنها کارگر را در شاغلان کارخانه‌های بزرگ خلاصه می‌کنند در حالی که اوضاع زنان کارگر فقط کمی متفاوت از تفکر آنهاست.
فاطمه عزیزی، کارشناس ارشد مطالعات زنان، کارگران زن را به دو دسته تقسیم می‌کند و می‌گوید: «وضعیت کارگرانی که به‌طور رسمی در کارخانه‌ها مشغول کارند با کارگرانی که تنها به‌طور مفهومی کارگر خوانده می‌شوند تفاوت زیادی دارد.»
او ادامه می‌دهد: «کارگران دسته اول از طریق خانه کارگر و یا مجموعه‌های دیگری که تشکیل می‌دهند می‌توانند صدای خودشان را به گوش دیگران برسانند. همچنین آنها برای کاری که انجام می‌دهند نرخ تعیین شده‌ای دارند و در صورت عدم دریافت پول خود می‌توانند به سازمان‌های مربوطه اعتراض کنند.»عزیزی با اشاره به گروه دوم که همان کشاورزان و کارگران منازل هستند تاکید می‌کند: «این گروه اما نه نرخ معینی برای کار خود و نه در صورت اجحاف به حقوقشان سازمانی برای دفاع از خود دارند.»
او تفاوت دیگر این دو گروه را ایجاد شبکه کاری می‌داند و می‌گوید: «در گروه اول افراد وارد یک شبکه کاری می‌شوند و می‌توانند تعاملی مفید با دیگر کارگران زن داشته باشند. آنها در این شبکه کاری با افرادی دوست می‌شوند؛ مشکلاتشان که اغلب مشترک است را با هم در میان می‌گذارند؛
رفت و آمدهای خانوادگی پیدا می‌کنند و نوعی روابط عاطفی شکل می‌دهند که برایشان خوشایند است، حال آنکه گروه دوم از ورود به چنین شبکه‌ کاری محرومند و اغلب به‌خاطر همین تنها‌بودن بیش از دیگران احساس افسردگی می‌کنند.»
عزیزی عامل پیشرفت و ارتقای کاری را دیگر عامل تفاوت این دو گروه می‌داند و می‌گوید: «دسته اول در تمام دوران کاری خود امید پیشرفت دارند. مثلا آنها می‌توانند به عناوینی مثل سرگروه، سرپرست و یا سرپرست کل کارگران برسند و برای رسیدن به آن تلاش می‌کنند. این عناوین هر چند کوچک و پیش پا افتاده به‌نظر می‌رسند اما برای آنها تبدیل به هدف می‌شود ولی کسی که در مزرعه و یا خانه‌های مردم کار می‌کند هیچ امیدی به پیشرفت نخواهد داشت.»
شکی نیست که من جوان روزنامه‌نگار، خانم مهندس رئیس شرکت خصوصی، خانم دکتر، مدیرکل یک وزارتخانه، بانوی میانسال خانه‌دار و زن کارگری که روزی افزون بر ۸ ساعت کار اغلب بدنی انجام می‌دهد، هر یک مشکلات خاص کار خود را داریم. از سوی دیگر اما وجدان عمومی و جمعی جامعه و نیز وظایف گفته‌شده در قانون اساسی و عادی برای دولت حکم به تلاش برای بهبود وضعیت زندگی همنوعانمان می‌کند.
بهبود نسبی وضع زندگی‌ زنان کارگر شاید در عادی‌ترین نیاز‌های زندگی بشر نهفته باشد؛ داشتن دستمزدی مناسب، بهره مندی از بیمه کارگری،‌داشتن ساعت کار معقول و نگاه مناسب اجتماعی به آنها و پیشه ‌شان.

فاطمه فنائیان

منبع : روزنامه تهران امروز