جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


نوای خاموش در مجموعه تاریخی بازار کاشان


نوای خاموش در مجموعه تاریخی بازار کاشان
شهر تاریخی کاشان با قدمتی گران به اندازه تپه های باستانی سیلک همچون نگینی پُر بها در میان کویر و دامنه های زاگرس همچنان پایدار و استوار خودنمایی می کند.
مجموعه بازار از دوران ساسانیان در شهرهایی که رونق بازرگانی داشتند شکل گرفت. بازار به عنوان نهادی اقتصادی اجتماعی استخوان بندی شهر و روستاهای بزرگ به شمار می رود. هسته ابتدایی بیشتر بازارها در حوالی دروازه مهم شهرتشکیل شده و در امتداد مسیرهای اصلی گسترش و ادامه می یافت. شکل گیری بازار و نحوه توسعه و ساماندهی فضاها، به کارکرد و رشد اقتصادی آن بستگی داشته است. تعامل و هماهنگی بین عناصر بازار همواره به پویایی بازار کمک می کند. مجموعه بازار کاشان نیز با سامان مندی فضاهای معماری و همجواری با راه های بازرگانی باستانی، یکی از پر رونق ترین و با شکوه ترین بازارهای ایران به شمار می آید به طوری که مؤلف کتاب زینت المجالس می نویسد: مثل بازار کاشان در تمام جهان نیست و طول آن هزار قدم است... . در یک توصیف اجمالی بازار کاشان در مجموعه بافت تاریخی شهر، همچون ستونی مستحکم و پایدار با امتدادی خطی به آن شکل داده و این جریان، حکایت از بازاری عظیم، با شکوه و منسجم دارد که تحت تأثیر قابلیت ها و عوامل اقتصادی، با پیوندی نزدیک براساس رابطه متقابل عملکردی، سامان یافته و به ساختارکالبدی شهر معنا و مفهوم بیشتری داده است.
● پیشینه تاریخی
شهر تاریخی کاشان از گذشته های دور با نام های کاسیان، کاه فشان، چهل دختران، کاشیان و رستاق قاسان خوانده می شده است. طبق روایات کتب معتبر تاریخی این شهر جزیی از ناحیه چهل حصاران بوده و حد میان اصفهان و قم محسوب می شده است. پیش از ظهور و گسترش دین مبین اسلام، مردم دشت کاشان زرتشتی بوده و به زبان پارسی با لهجه اوستایی سخن می گفتند. کاشان در سال های نخستین هجری دارای آبادی، قلعه های بسیار و مسجد جامع بوده است. این شهر ۴ دروازه بزرگ به نام های دروازه قم، دروازه یزد - اصفهان، دروازه خراسان و درب باغ داشته است. مقدسی در کتاب خود می نویسد: کاشان شهری نامور و کهن ساز در مرز کویراست و پیرامون آن کشتزارهای آباد و کاریز های فراوان دارد... .
● مجموعه تاریخی بازار کاشان: از دیرباز بازار کاشان به جهت ساماندهی منظم و معماری بی نظیر و با شکوه مجموعه فضاهایش مورد توجه و تحسین بوده است. به طوری که سر آنتوان شرلی شرحی در باب یکی از سفرهایش با شاه عباس به کاشان می نگارد و همچنین تاورنیه فرانسوی در سفرنامه خود می نویسد: بازار های کاشان خیلی زیباست و با تاق های خوب پوشیده شده، کاروانسرا ها هم بزرگ و راحت است... .
بازار کاشان با وجود رونق و زیبایی بسیار در دوران سلجوقی و صفوی، به سبب زلزله شدید در سال ۱۱۹۲ ه.ق دچار ویرانی و افول شد که در پی وقوع این حادثه علاوه بر تخریب ابنیه تاریخی شهر، بافت بازار نیز منهدم گشت. می توان فضاهای معماری امروز بازار کاشان را نشانی از بازسازی های دوران قاجاریه و بخصوص دوره حکمرانی فتحعلی شاه دانست. مجموعه تاریخی بازار کاشان از نظر مکانی با امتداد شرقی - غربی از دروازه قدیمی شهر (دروازه دولت) آغاز شده و تا گذر پا نخل ادامه می یابد. در گذر از این مسیر، راسته بازار مسگرها، میانچال، بالا بازار، درب زنجیر، زرگر ها و گذر نو مشاهده می شوند.
● عناصر و فضاهای فرهنگی، تاریخی بازارکاشان
فضاهای شهری و ارتباطی: عناصری چون راسته اصلی، راسته های فرعی، دالان، چهارسو (چهار سوق)، میدان و جلوخان را می توان از فضاهای شهری و ارتباطی بازار دانست. اغلب بازارهای ایران به صورت خطی شکل گرفته اند و با اهمیت ترین مسیر با حجره های اطرافش، راسته اصلی بازار را شکل می دهد و در امتداد راسته اصلی، اصناف و مشاغل معتبر قرار می گرفتند.
توسعه و گسترش بازار در معابر و مسیرهای فرعی موجب به وجود آمدن راسته های فرعی می شوند. فراوانی راسته های فرعی به رونق فعالیت های اقتصادی بستگی دارد. اغلب، هر راسته فرعی مختص یک صنف مشخص بوده است. دالان معمولاً در بازارهای سنتی عملکرد ارتباطی بین راسته های بازار با یک فضای معماری را داشته است. در بازار کاشان راسته اصلی، مجموعه میانچال به عنوان کانون اصلی بازار می باشد که بر خلاف الگوهای دیگر، شکل خطی ندارد. این مجموعه شامل عناصر مختلفی چون تیمچه، سرا، آب انبار و مسجد مدرسه است. وجود چهار سوق میانچال و راسته های فرعی یا بازارچه های کفاش ها، بزازها، ریسمانچی ها و بازار ملک بر شکوه و جلال این مجموعه می افزاید. چهار سو یا چهار سوق محل تقاطع ۲ راسته مهم بازار است که این فضا از حیث اقتصادی و اجتماعی بسیار با اهمیت بوده است. راسته مسگرها از میدان دروازه دولت تا میدان سنگ (مسجد میرعماد) به عنوان یکی از پررونق ترین راسته های بازار کاشان به حساب می آید. در بخشی از میدان سنگ، جلوخانی قرار دارد که به نوعی فضای ارتباطی و دستیابی به مسجد میرعماد را فراهم می کند. درباره بازار مسگران کاشان در یک سفرنامه فرنگی آمده است: بازار مسگرهای کاشان با صدای چکش دائمی که روی مس می خورد و کوره هایی که مس در آن سرخ می شود، یکی از نقاط دیدنی و تماشایی مشرق زمین است. از مسجد میرعماد (میدان سنگ) تا مجموعه میانچال را راسته بازار بزرگ یا بالا بازار می نامند که یکی از پرجنب و جوش ترین راسته های بازار کاشان است.کارکرد این راسته، صباغی یا رنگرزی بوده و آن را منسوب به حاج حسین صباغ می دانند که بانی آب انباری به همین نام در بازار است . در ادامه بازار پس از گذر از مجموعه میانچال راسته های زرگرها، گذر نو و پا نخل را مشاهده می کنیم. بازارچه پانخل به دلیل ساخت خیابان از پیوستگی کالبدی بازار جدا مانده و اکنون این قدیمی ترین بخش بازار کاشان بدون هیچ عملکردی در انتهایی ترین بخش بازار از چرخه اقتصادی شهرخارج شده است. پس از بازار پانخل، محله درب باغ و نهایتاً دروازه غربی قدیمی شهر قرار دارد.
● عناصر و فضاهای معماری
حجره (دکان)، کاروانسرا، تیمچه و قیصریه از فضاهای معماری بازار به شمار می روند. دکان یا حجره از کوچکترین ولی مهم ترین فضاهای معماری بازار است. در واقع می توان گفت راسته بازار با حجره های پیرامونش هویت می یابند.کاروانسراها نیز به عنوان شاخص ترین فضای معماری بازار کارکردی همانند مجتمع های تجاری امروزی داشته است. با تضعیف نقش کاروان ها در سامانه حمل و نقل بازار، واژه کاروانسرا به سرا یا کاروانسرای شهری تغییر پیدا کرد. نحوه استقرار در کاروانسراهای شهری به صورت موقت بوده و به همین جهت بیشتر آنها فاقد شترخوان یا اصطبل هستند. اغلب سراها دارای یک میانسرا یا حیاط مرکزی هستند و در ۴ سمت آنها حجره هایی در ۲ اشکوب ساخته می شد. به طور معمول فضاهای زیرزمین به عنوان انبار و محل نگهداری کالا مورد استفاده بوده و حجره اشکوب همکف محل عرضه کالا و اشکوب فوقانی به عنوان دفتر اداری ، کارکردی بازرگانی داشته است. تیمچه به معنی کاروانسرای کوچک بوده است ولی در دوره معاصر، به سرای کوچک سرپوشیده اطلاق می شود که با پاساژهای امروزی قابل قیاس هستند. ویژگی سرپوشیده بودن تیمچه ها، شرایط را برای عرضه کالاهای با ارزش مانند فرش و پارچه فراهم می کند. از نمونه این بناها در بازار تاریخی کاشان می توان به تیمچه های امین الدوله ، بخشی، صباع، بروجردی ها، تبریزی ها و تیمچه سیدآقا اشاره کرد. از نظر طراحی معماری در بازارها، ترکیب های متفاوتی از تیمچه و کاروانسرا وجود دارد که یکی از نمونه های زیبا و معمارانه آن تیمچه و سرای بخشی در کاشان است. این مجموعه از لحاظ تناسبات و ساماندهی فضایی در بازار کاشان بی نظیر است. واژه قیصریه به معنی بازار شاهی است ولی در ایران به فضایی گفته می شود که خصوصیات معماری و کالبدی تیمچه یا دالان را دارد ولی کارکرد آن عرضه کالاهای لوکس مانند منسوجات است. مادام دیولافوآ در سفرنامه خود در دوران قاجار، درباره یکی از تیمچه های بازار کاشان چنین می نویسد: بازار شهر کاشان وسیع است و سقف آن دارای گنبد های کوچکی است که به هم پیوسته و جا به جا کاروانسرایی هست که مخزن مال التجاره است. این کاروانسراها تاجرنشین و غیر از آنهایی است که مسافران در آن منزل می کنند و دارای بناهای مجلّل و مزینی هستند. یکی از بهترین نمونه های آنها کاروانسرای تازه [احتمالاً تیمچه امین الدوله غفاری] است.
شکل آن مانند منشور مربع القاعده است و در ۲ سمت آن در ورودی دارد. تمام بنا با آجر ساخته شده و در سقف از آجرهایی مانند کاشی لعابدار برجسته بکار رفته که نمایش قشنگی دارد. در سقف آن هم ۳ روزنه بزرگ است که به قدر کافی محوطه را روشن می کند... . تیمچه امین الدوله به دستور فرخ خان غفاری در سال ۱۲۸۵ ه.ق عهد ناصر الدین شاه قاجار از سوی استاد معمار مریم کاشانی ساخته شد. کاروانسرای گمرک یا سرای خان که از نظر وسعت و بزرگی در بازار کاشان بی همتاست، در سمت شمالی بالا بازار و نزدیک میدان سنگ واقع شده است. درباره وجه تسمیه این کاروانسرا آمده است: در دوره قاجاریه که گمرک محلی و ولایتی معمول بود، چون دفتر مرکزی گمرکات کاشان در سرای شریف خان دایر بود، از آن جهت به سرای گمرک مشهور شد و نخستین پستخانه شهر در آن ساخته شد. در بالای ورودی حجره های اطراف میانسرا، کاشی های منقوش هندسی و روایی وجود دارد که مجلس بزم و رزم و شکار و ... را نمایش می دهد. از دیگر کاروانسراها در بازار تاریخی کاشان می توان کاروانسرای ذغالی ها، کاروانسرای نو و میرپنج را نام برد که به سبب نزدیکی به دروازه اصلی شهر، نقش به سزایی در تبادلات اقتصادی شهر داشته اند.
● فضاهای خدماتی و عمومی:در مجموعه بازار به سبب آمد و شد بسیار، تعدادی از فضاها با عملکرد عمومی و خدماتی در راسته اصلی یا پیرامون آن شکل می گرفت. در ساماندهی فضایی بازارها، با توجه به وسعت و حجم مبادلات تجاری و بازرگانی، عناصر و فضاهایی همچون مسجد، مدرسه، آب انبار، سقاخانه و ... تعبیه می شده است. تعدد این نوع فضاها و نحوه قرارگیری آنها در بازار به ویژگی های کالبدی و کارکردی بازار ها بستگی داشته است.آب انبار صباغ، مسجد مدرسه میانچال، مسجد میرعماد، مسجد امام خمینی (سلطانی)، آب انبار وحمام گذر نو و حمام خان از نمونه فضاهای خدماتی و عمومی در مجموعه تاریخی بازار کاشان هستند. مسجد مدرسه میانچال در راسته اصلی متعلق به دوران صفوی است و شامل ۲ میانسرا و حجره هایی در پیرامون و شبستانی وسیع است. مسجد مدرسه سلطانی در دوران قاجار و در سال ۱۲۲۶ ه.ق با الگوی مدارس صفوی ساخته شده است. این مدرسه تاریخی دارای سردری عظیم با آرایه های بسیار کاشیکاری است که جفت آن در میانسرا، گنبدی رفیع قرار دارد. مسجد میرعماد نیز در میدان سنگ، دارای کتیبه ای متعلق به قرن نهم ه.ق است. البته به گمان زیاد قدمت آن بیشتر، یعنی قرون ۵و۶ ه.ق باشد. شبستان و گنبد تیموری و محراب پیش از سلجوقی آن صحّه ای بر این مدعاست. حمام تاریخی رازقیه یا خان در اواسط راسته بالابازار در دوره زندیه بارها از سوی سیاحان و گردشگران مورد ستایش قرار گرفته است.آب انبار صباغ براساس کتیبه موجود بر بدنه مقابل جلوخان متعلّق به سال۱۲۴۰ ه.ق است. این آب انبار از معظم ترین آب انبارهای تاریخی کاشان به جهت سر در عالی و ارائه های باشکوه کاشیکاری، به شمار می آید.
مجموعه فرهنگی، تاریخی بازار کاشان با وجود تمام قابلیت های نهفته و آشکارش در برابر خانه های تاریخی و جاذبه های فراوان دیگر موجود در شهر کاشان متأسفانه مورد بی مهری مسئولان و بازدیدکنندگان قرار گرفته است. با اندکی توجه بیشتر، بی شک رونق و ماندگاری بازار کاشان پایدارتر خواهد ماند.
ساشا ریاحی مقدم
کارشناس ارشد مرمت معماری - مدرس دانشگاه
منبع : روزنامه ایران


همچنین مشاهده کنید