سفر به تاریخ ایران

ایران در آستانه تغییر (از حمله افغان‌ها تا مشروطه) عنوان هشتمین مجلد از مجموعه داستان فکر ایرانی است که به قلم و سرپرستی علی‌اصغر سیدآبادی و توسط نشر افق منتشر می‌شود. اهداف این مجموعه به روشنی در پیشگفتار این کتاب آمده است: <مجموعه <داستان فکر ایرانی>، سفری است به گذشته، به گذشته پر راز و رمز سرزمین کهن ایران سفری است به گذشته، اما نه برای فروماندن در آن، بلکه برای دیدن و چیدن و برگشتن به امروز.
می‌گویند تاریخ، پاسخ و پرسش ماست از گذشته! در این مجموعه نیز ما با پرسش‌هایی به گذشته سفر کرده‌ایم و با پاسخ‌هایی برگشته‌ایم! خواسته‌ایم تصویری از زندگی فکری آنان بدهیم، تصویری از نگاه آنان به آسمان و زمین، تصویری از اختلا‌ف‌ها و دعواهای فکری‌شان.> بعد از پیشگفتار در کتاب <ایران در آستانه تغییر> هشت فصل به هم پیوسته و جذاب را مطالعه می‌کنیم که سرفصل‌ها عبارتند از
ـ فصل اول: روزهای آشوب،
ـ فصل دوم: در آستانه تغییر،
ـ فصل سوم: اصلا‌حات ایرانی،
ـ فصل چهارم: تقسیم قدرت میان دین و دولت،
ـ فصل پنجم: جزیره‌های جدید و جزیره‌های قدیم،
ـ فصل ششم: مکتبخانه‌های قدیم و مدرسه‌های جدید،
ـ فصل هفتم: هوای تازه،
ـ فصل هشتم: هنر در اسارت دربار.
بعد نوبت به فهرست منابع و نمایه می‌رسد. در داخل متن کتاب نیز از ایجاد پاورقی و ارجاعات مستقیم پرهیز شده است و این روشی برگرفته از کتاب <پله پله تا ملا‌قات خدا> استاد زرین‌کوب صورت گرفته است. البته این نکته حوصله و چشم خواننده را آزار نمی‌دهد، بلکه آنچه باید در این رابطه دانسته شود، اصل موضوع است که در متن منعکس شده است.
هر فصل شامل اتفاقات و اطلا‌عات، درهم تنیده‌ای است که با لحن شیرین و جذاب و زبانی ساده و روان بیان می‌شود. هدف جذب واقعیت‌های تاریخی است و برای آنکه از لحن خشک و رسمی کتاب‌های رایج پرهیز شده باشد، حواشی یا اتفاقات برای آغاز هر فصل مورد توجه و تامل اولیه قرار گرفته تا در یک بستر شبه‌داستانی، پیوند اولیه با ماجراها و اشخاص شکل بگیرد و به دنبال آن بیان اطلا‌عات و تحلیل‌های لا‌زم و ضروری ارائه شود.
از آنجا که مخاطب این مجموعه دانش‌آموزان دوره دبیرستان و حتی عموم علا‌قه‌مندان به بحث‌های تاریخی و فکری هستند، لا‌زم بوده که با جذابیت مضاعف متن‌ها نوشته و با پیوست عکس‌های متنوع و تصاویر کاریکاتور مانند، بر این جذابیت افزوده شود. مجموعه تمام این عوامل دست در دست هم داده تا کتاب‌هایی با ضرباهنگ مناسب و هماهنگ منطقی خلق شود و در نهایت با پرداخت منطقی اطلا‌عات، تحلیل‌های ذهنی و درونی نیز برای مخاطبان مهیا شود. یعنی مخاطب نمی‌تواند صرفا یک خواننده زودگذر باشد. همین کتاب‌ها مقدمه‌ای می‌شود برای آنکه این مباحث فکری و تاریخی را در کتاب‌های دیگر پیگیری کند. مهم این است که از جایی علا‌قه‌مندی به مباحث تاریخی و فکری ایجاد شود که این هدفمندی در این مجموعه به عینه مشهود است.
شاید یکی دیگر از عوامل بیرونی که باعث می‌شود تا اهمیت خلق این مجموعه بیشتر به چشم بیاید، از خودبیگانگی برخی از جوانان امروزی است که کمترین اطلا‌عی از تاریخ و پیشینه خود ندارند و حیران و مبهوت مانده‌اند که چگونه بپوشند، بخورند، فکر کنند و در نهایت زندگی کنند. بودن و بیش‌بودن این نوع کتاب‌ها زمینه را برای همه فراهم می‌کند که راحت به جست‌وجوی خود بپردازند و با تسلط بر هویت فردی و جمعی درصدد برآیند تا با غلبه بر کاستی‌ها، ضعف‌ها و انتقادات وارد بر خود، در راهی بزرگتر و پرمعناتر گام بردارند.
به جرات می‌توان گفت که این مجموعه خیلی راحت اکثر کتاب‌های دوره دبیرستان را با انتقاد صریح روبه‌رو می‌سازد که چرا از طریق چنین شیوه‌های جذاب و خواندنی متن‌های تاریخی و پرمغز را در اختیار دانش‌آموزان قرار نمی‌دهید تا خیلی زودتر علا‌قه‌مند به چنین مباحثی شوند و چرا از لحن صریح و روشنی در ارائه واقعیت‌های تاریخی استفاده نمی‌کنید تا پیش از غوطه‌خوردن جوانان در حال و هوای از خودبیگانگی، آنان به درستی در درک و دریافت خویشتن موفق شوند.حالا‌ نمونه‌ای از بخشی از کتاب <ایران در آستانه تغییر> را با هم می‌خوانیم تا بیشتر به اهمیت این کتاب و ضرورت مطالعه آن دقیق و آگاه شویم:
ناصرالدین شاه از سومین سفر خود به اروپا برمی‌گشت. در شهر <ایروان> چند روزی توقف کرد. همراهانش در این توقف از <مدرسه رشدیه> سخن گفتند که به سبک اروپایی‌ها در ایروان تاسیس شده بود. او که در سفرش به اروپا به اهمیت چنین مدارسی پی برده بود، از بازدید از آن مدرسه استقبال کرد.
روز بازدید، ناصرالدین شاه برنامه مدرسه را خواست. مدیر مدرسه آن را به حضور شاه آورد. گفتند مدیر، تبریزی است. شاه گفت: <حاضری همراه ما بیایی و این مدرسه را در تبریز بنا کنی؟>
شاه پاسخ داد: <اگر نهایت آرزوی توست، اینجا چه می‌کنی؟>
حاجی میرزا حسن رشدیه که از پیشنهاد شاه در پوست خود نمی‌گنجید، مدرسه <رشدیه> ایروان را به یارانش سپرد و با کاروان پرجمعیت شاه عازم تبریز شد.
پس از این با مشقت‌ها و رنج‌های میرزا حسن رشدیه آشنا می‌شویم که با بودن مخالفت‌ها و آزارها و تکفیرها درصدد برآمد تا در تبریز و بعد در مشهد مدرسه امروزی تاسیس کند و در نهایت با والی‌شدن امین‌الدوله در تبریز این آرزو محقق می‌شود و پس از این نخستین مدرسه‌های ایرانی به شیوه جدید در ایران رشد و نمو می‌کنند.

رضا آشفته

منبع : روزنامه اعتماد ملی