نگاهی به آژانس بین المللی انرژی اتمی

آژانس بین المللی انرژی اتمی طی سالهای اخیر پرکارترین دوران فعالیت خود را سپری کرده است. نام این سازمان که از سال ۱۹۵۷تشکیل شد کمتر در رسانه ها شنیده می شد و افکار عمومی نیز کمتر با آن درگیر بود اما سالهای منتهی به آغاز جنگ آمریکا و متحدین اروپایی اش در عراق آغازی برای حضور مکرر نام این نهاد در رسانه ها بود. افکار عمومی جهان از هنگامی که بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی تمامی نقاط خاک عراق را به دنبال یافتن نشانه هایی از سلاحهای هسته ای جستجو می کردند، با این نام بیشتر آشنا شدند. گرچه هدف و کارکرد اصلی آژانس بین المللی انرژی اتمی صرفاً کارکردی علمی است اما سیر رویدادها در سالهای اخیر به گونه ای بوده که این نهاد پیوند زیادی با مسایل سیاسی پیدا کرده است.
این پیوند به ویژه در موضوع عراق، کره شمالی و ایران خود را نشان داده است. طی این مدت سایه این موضوعات بر سر آژانس به گونه ای سنگینی کرده است. تمامی نشستهای شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی که در واقع رکن تصمیم گیری این سازمان محسوب می شود، تحت الشعاع موضوعات سیاسی مرتبط با آن قرار گرفته است. این موضوع به راحتی از هجوم خبرنگاران و ازدحام آنان پشت درهای محل برگزاری نشست به هنگام طرح مسایلی که بیشتر رنگ و بوی سیاسی دارد تا علمی دریافت می شود. چه بسا جلساتی که در آن آژانس مسایلی را از قبیل همکاری های فنی، علمی، بودجه و مانند آن برگزار می کند که هیچگاه مورد توجه خبرنگاران و رسانه ها قرار نمی گیرد. این وضع گریبانگیر معاونتهای ششگانه آژانس را گرفته است. اما در عمل تنها معاونت امور پادمانهای آژانس است که با فعالیت های سیاسی مرتبط است.
این نهاد در واقع بازرسی جهانی هسته ای را بر عهده دارد و با بازرسی هایش، کشورها را از نظر رعایت رژیم منع گسترش سلاحهای هسته ای کنترل می کند. فعالیت معاونت امور پادمانهای آژانس بین المللی انرژی اتمی در کشورها که البته بر اساس توافقات دو جانبه بین آژانس و دولتها انجام می شود، زمینه ای را فراهم می کند تا آژانس تصویر مناسبی از میزان پایبندی آنها به توافقات بین المللی و وضعیت فعالیتهای هسته ای داشته باشد. هدف اصلی این مجموعه آنگونه که در اسناد آژانس آمده آن است که شواهد اطمینان بخشی را نسبت به فعالیتهای هسته ای کشورها برای جامعه بین المللی فراهم کند به گونه ای که عدم انحراف آنان به سمت اهداف ممنوعه مشخص شود. گزارشهای جنجالی شورای حکام که در رسانه ها بازتاب می یابد دست پرورده این معاونت آژانس است. اطلاعات مورد نیاز این معاونت، آنگونه که در اسناد آژانس آمده است از سه منبع تأمین می شود که عبارتند از اسنادی که از سوی دولتها ارائه می شود، تحقیقات میدانی بازرسان و کارشناسان این معاونت و سایر منابع که آژانس به آنها دسترسی دارد. گرچه مقوله سایر منابع در اسناد آژانس تعریف نشده، اما آنچه که مشخص است این منابع به قدر کافی مورد وثوق آژانس هستند که بتوانند کشوری را برای سالها در صدر گزارشات شورای حکام قرار دهند. در حال حاضر آژانس بین المللی با تجربه ای ۵۰ساله و ۱۳۷عضو، نهادی است که حافظ منافع اعضا در دسترسی آنان به فناوری صلح آمیز هسته ای است، گرچه برخی رسانه ها به غلط نام «دیده بان هسته ای» را بر آن نهاده اند. اسناد آژانس نشان می دهد که مهمترین هدف و ساز و کار این نهاد مستقل به گونه ای طراحی شده که دستیابی اعضا را به حقوق هسته ای خود که از این عضویت ناشی می شود را فراهم کند، نه آن که دیده بانی و نظارت مهمترین وظیفه آن باشد. این نهاد گرچه به نوعی با سازمان ملل در ارتباط است اما آنگونه که خود این رابطه را تعریف می کند، رابطه بین یک سازمان «مستقل» با یک مرجع بین المللی است که بر اساس «توافقنامه ای خاص» ایجاد شده است. بر اساس این توافقنامه آژانس گزارش سالانه ای را به مجمع عمومی ارائه می کند و همچنین موظف است «ناپایبندی» کشورها به تعهدات هسته ای خود را به شورای امنیت سازمان ملل گزارش کند. این موضوع خواه ناخواه زمینه ای را برای ورود آژانس به مسایل سیاسی ایجاد می کند گرچه مسئولان آن همواره تأکید دارند که فعالیت آژانس صرفاً علمی و فنی است و نه سیاسی.

منبع : روزنامه ابرار