حج، محور انسجام و همدلی

«حج، فرصتی کم نظیر برای مسلمانان به منظور شناخت آراء و افکار یکدیگر و بررسی مشکلات دنیای اسلام و تبادل نظر در این خصوص است». بیانات فوق چکامه ای از سخنان اخیر رهبر فرزانه انقلاب است که در دیدار کارگزاران فرهنگی و اجرایی حج امسال ایراد فرمودند.
در این روزها بخشی از مسلمانان جهان از اقوام و ملل مختلف و با رنگ ها و نژادهای گوناگون، با شور و اشتیاق به سوی مرکز عرفان و عشق؛ مکه مکرمه حرکت می کنند و با فراموش کردن همه تفاوتها و اختلاف های ظاهری و قومی و قبیله ای، همایشی عظیم را طرح ریزی می کنند.
آنان از هر مذهبی که باشند و فارغ از رنگ و نسب و هرگونه برتری، یک صدا و یک دل در یک زمان و مکان به سوی معبود خود می شتابند و یک صدا، ندای «اللهم لبیک» را سر می دهند و حج، مرکزی می شود برای قیام همه مسلمانان جهان که پروانه وار به گرد نماد توحید می چرخند و از برکات آن، بهره ها می برند؛ چنانکه قرآن می فرماید: «نخستین خانه ای که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه است، که پربرکت، و مایه هدایت جهانیان است.
قرآن یکی از حکمت های وجوب حج را منافعی می داند که مسلمانان آن را مشاهده می کنند: «لیشهدوا منافع لهم» به نظر مرحوم علامه طباطبایی(ره)، مهم ترین منافع مورد نظر در این آیه، استحکام هر چه بیش تر پیوند برادری و همبستگی میان مؤمنان و نشان دادن قدرت آنان در صورت حفظ این یگانگی است؛ و برای تحقق چنین هدف والایی در ایام حج جدال و منازعه حرام شده است.
مقام معظم رهبری حج را مظهر وحدت و اتحاد مسلمانان می داند و می فرماید: «حج مظهر وحدت و اتحاد مسلمانان است. اینکه خداوند متعال همه مسلمانان و هر که از ایشان را که بتواند، به نقطه ای خاص و در زمانی خاص فرامی خواند و در اعمال و حرکاتی که مظهر هم زیستی و نظم و هماهنگی است، آنان را روزها و شب ها در کنار یکدیگر مجتمع می سازد، نخستین اثر نمایانش، تزریق احساس وحدت و جماعت در یکایک آنان و نشان دادن شکوه و شوکت اجتماع مسلمین به آنان و سیراب کردن ذهن هر یک از آنان از احساس عظمت است.»
در نوشتار حاضر تلاش بر آن است تا با استفاده از آیات نورانی قرآن و احادیث اهل بیت(ع) به بررسی مظاهر انسجام اسلامی حج بپردازیم. در ابتدا تعریفی از انسجام اسلامی ارائه داده و سپس به عناصر وحدت آمیز حج اشاره خواهد شد.
● حج ابراهیمی، زمینه ساز انسجام اسلامی
اتحاد به معنای یکی شدن است. این واژه از ریشه «وحد» به مفهوم یکتایی و یگانگی می باشد. در اصطلاح سیاسی، یگانه شدن دو یا چند کشور و پذیرش نظام سیاسی، نظامی و اقتصادی واحد است که در پی آن، به همه آن ها یک امت و کشور اطلاق می شود. در جای دیگر این چنین آمده که اتحاد، قرارداد رسمی، سری یا آشکار بین دو یا چند دولت است که به یکدیگر تعهد کمک های سیاسی، نظامی در صورت بروز جنگ و جز آن می دهند.
معمولا دولت های تشکیل دهنده اتحاد یا اتحادیه دارای هدف های سیاسی، اقتصادی، ایدئولوژی و فرهنگ مشابهی هستند.
به تحقیق اگر مسلمانان به ابعاد گوناگون حج توجه کنند و بدون تعصب آن گونه که مستحق مناسک حج است عمل کنند؛ آن گاه حج یکی از بهترین جلوه های وحدت و انسجام اسلامی و زمینه ساز تفاهم جهان اسلام خواهد بود. آن گونه که امام خمینی فرمودند: «یکی از مهمات فلسفه حج، ایجاد تفاهم و تحکیم برادری بین مسلمین است.»
● دستاوردهای حج
۱) امنیت و آرامش:
یکی از مهمترین دستاوردهای حج ایجاد امنیت می باشد چرا که در منطق قرآن امنیت، از پیش نیازهای حج محسوب می شود. اعمال حج در سرزمین «مکه» صورت می گیرد که با دعا و درخواست حضرت ابراهیم(ع) به وادی امن مبدل شد و خدای متعال نیز سرزمین مکه را سرزمینی آزاد قرار داد و به آن منتهای حرمت را اعطا کرد و آنجا را بیت الله الحرام نام نهاد؛ بیت الحرامی که انسان در آن حق تجاوز به هیچ چیزی را ندارد و در چنین فضایی همه موجودات در امان می باشند، شخص محرم حتی حق ندارد مورچه ای را که بر بدنش راه می رود بردارد و به زمین بزند، بلکه باید مورچه را به آرامی در جای امنی قرار دهد؛ از این جهت همه چیز در مکه دارای امنیت می باشد. بدین سبب می توان «امنیت اجتماعی» را یکی از مهمترین اهداف حج دانست آنگونه که خداوند متعال فرمود: «هر کس داخل در مکه شود در امان است». و در جای دیگر در سوره بقره می فرماید: «و به خاطر بیاورید هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم! و برای تجدید خاطره، از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و مجاور آن و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید.(!)
مهم ترین دستاورد اتحاد در همه انواع آن، حفظ صلح، آرامش و امنیت و دور ماندن از جنگ و خون ریزی و جدایی است، زیرا اتحاد در جامعه جهانی، حس نوع دوستی و هم کاری متقابل را تقویت می کند و همه فتنه های اجتماعی را که از برتری جویی نژادی ناشی است، از بین می برد؛ چنان که اتحاد پیروان ادیان آسمانی، از تنش میان آنان کاسته و اتحاد میان مؤمنان، زمینه درگیری را مرتفع می سازد.
قرآن از تفرقه، به کرانه گودال آتش جنگ یاد می کند که اتحاد، خطر فرو افتادن در چنین گودالی را برطرف می سازد و می فرماید: «و شما بر لب حفره ای از آتش بودید، خدا شما را از آن نجات داد.» درست به همین سبب است که قرآن چند دسته شدن مردم را هم سنگ با جنگ و جدال و خون ریزی میان آنان می داند و در آیه ۶سوره انعام می فرماید: «او یلبسکم شیعا و یذیق بعضکم بأس بعض= و طعم تلخ جنگ و خونریزی را توسط یکدیگر به شما بچشاند.»
۲) بنیان مرصوص
از دیگر کارکردهایی که قرآن برای حج بر می شمارد تقویت دین است. خداوند کعبه و خانه خدا را مرکزی قرار داده است تا مسلمانان با حضور و رابطه مستقیم با خدای خود باورهای دینیشان را تقویت کنند. چنانکه در قرآن می فرماید: «جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاما للناس...خداوند، کعبه بیت الحرام را وسیله سامان بخشی و قوام مردم قرار داده است». چرا که حضور مردم در کعبه و اجرای مناسک حج باورهای آنان را به دین و خدا تقویت می کند و آنان را برای ادامه راه پیامبران استوار و دلگرم می سازد. از این رو امام صادق(ع) در تفسیر آیه می فرماید: «خداوند حج را موجب تقویت دین مردم قرار داده است.»
در پایگاه عظیم حج حضور یکپارچه مسلمانان باعث می شود دین مبین اسلام تقویت شود، مسلمانان پایبندی به احکام الهی را به نمایش گذارند و قدرت و توانایی خویش را به سایر ملتها نشان دهند.
این حضور آن چنان با اهمیت می نماید که امیرالمؤمنین علی(ع) حج را باعث تقویت دین دانسته و می فرماید: «والحج تقویه للدین؛ حج مایأ تقویت دین اسلام است» و بزرگ بانوی اسلام، فاطمه زهرا(س) نیز حج را جلوه و نمایش اقامه دین معرفی کرده، می فرماید: «والحج تشییدا للدین؛ حج، نمایش و اقامه دین است».
قرآن، منازعه را باعث ره یافت سستی در صف مسلمانان می داند آنگاه که می فرماید «با یکدیگر نزاع نکنید، که سست می شوید و قوتتان از بین می رود، و صبر کنید، همانا خداوند با صابران است». از مفهوم آیه برمی آید که اتحاد، باعث استواری و استحکام صفوف مسلمانان در برابر دشمنان می شود؛ چنانکه در جای دیگر، مؤمنانی را که در کنار یکدیگر صف تشکیل داده و بسان بنیان مرصوص در راه خدا به نبرد می پردازند، ستوده و می فرماید: «خداوند کسانی را دوست می دارد که در راه او پیکار می کنند گویی بنایی آهنین اند» و این نکته نشانگر آن است که مسلمانان با حضور گسترده خویش در مراسم حج مانند بنیان مرصوص، قدرت واقعی خویش و قوت دین را در معرض نمایش می گذارند و همین مراسم باشکوه خود از مصادیق بارز انسجام اسلامی خواهد بود و مانند سدی در مقابل تفرقه و منازعه قرار می گیرد.
۳) آشنایی با فرهنگ ملت های دیگر
می توان ادعا کرد که از مهمترین عوامل اساسی اختلاف و تفرقه، عدم شناخت و آشنایی بین مردم می باشد. در این میان حج یکی از مؤثرترین عوامل تبادل اندیشه ها و مایه استواری فرهنگ دینی مسلمانان به شمار می رود. در موسم حج همه اقشار و گروهها و ملتهای مسلمان حضور دارند. همه آنان با هم لبیک می گویند و مناسک حج را انجام می دهند. این اجتماع باعث می شود ایشان با افکار و عقاید یکدیگر آشنا شده، گرفتاریها و نیازهای همدیگر را مطرح کنند و در نتیجه، وحدت و همبستگی آنان بیشتر شود.
قرآن کریم برای حج منافعی را ذکر می کند و می فرماید: «و در میان مردم بانگ حج برآور تا آنان، پیاده و سوار بر مرکب های چابک از هر راه دوری به سراغ تو بیایند. مردم از هر منطقه ای به حج خواهند آمد تا شاهد منافع گوناگون خویش باشند و در ایام مخصوص حج، خدا را یاد کنند.»
امام صادق(ع) در جواب هشام بن حکم در مورد حکمت های حج فرمودند: «خداوند متعال به وسیله حج، زمینه اجتماع مردم مشرق و مغرب را فراهم کرده، تا هم دیگر را بشناسند و تفاهم کنند.» امام در دنباله حدیث، دلیل این مطلب را این گونه بیان می فرماید: «اگر هر قوم و ملتی تنها از کشور خویش سخن بگوید و تنها به مسائلی که در آن است بیندیشد، همگی هلاک می گردند و کشورهایشان ویران می شود و از بسیاری از منافع و سودها و اطلاعات و اخبار محروم می شوند. این است فلسفه و دلیل کنگره جهان حج.»
در همایش جهانی حج، در سایه شناخت یکدیگر، زمینه تبادل آراء و افکار فراهم می شود و هر گروه از هر کشوری که باشند دستاوردهای علمی و پیشرفتهای فرهنگی واقتصادی خویش را به برادران دینی دیگر مناطق و کشورها انتقال می دهند و این خود نوعی همبستگی و علاقه در بین آنها ایجاد می کند و این همان منافعی است که در آیه مذکور آمده است.
۴) پایگاه تبلیغ انسجام
در ایام حج، مردم از نقاط مختلف جهان شرکت می کنند، لذا بهترین پایگاه برای تبلیغ و تعلیم احکام شرع مقدس اسلام است و یکی از حکمت های مهم تشریع حج را می توان آشنا کردن و تعلیم مردم با مباحث اسلامی دانست، چرا که حجاج به عنوان نمایندگان شهر و دیار خود در این مراسم شرکت می کنند و پس از مراجعت به کشور و شهر خود نیز آنچه را یاد گرفته اند، نشر داده و به دیگران تعلیم می دهند. امیرالمومنین (ع) در نامه ای به «قثم بن عباس» که از جانب آن بزرگوار بر مکه حکمفرما بود، می فرماید: «فاء قم للناس الحج و ذکر هم بایام الله و اجلس لهم العصرین فاءفت المستقتی و علم الجاهل وذاکر العالم، با مردم، حج را بر پادار و آنان را به روزهای خدا یادآوری کن، در صبح و عصر با آنان بنشین و به کسانی که از توحکمی از احکام دین پرسیدند، پاسخ بده و نادان را بیاموز و با دانا گفتگو کن.
در این موسم، می توان مسایل مهم اسلام را به مسلمانان جهان رسانید. رسول اکرم (ص) در موسم حج خطبه های طولانی برای مردم ایراد می فرمود و در «صفا و منی» بارها مردم را با مسایل اسلام آشنا می کرد. آن حضرت در روز غدیر، پیام مهم سیاسی الهی را برای مردم ابلاغ نمود و چه پیامی از این پیام قرآن مهمتر و اساسی تر که ما در این ایام همه را به اتحاد و انسجام دعوت کرده همگان را به یاد این سخن خدا بیندازیم که فرمود: «و همگان دست در ریسمان خدا زنید و پراکنده نشوید»
امام خمینی نیز در رابطه با فلسفه اجتماع در حج می فرماید «یک چاره که اساس چاره هاست و ریشه این گرفتاری ها را قطع می کند و فساد را از بن می سوزاند، وحدت مسلمانان بلکه تمامی مستضعفان و در بند کشیده شدگان جهان است و این وحدت که اسلام شریف و قرآن کریم بر آن پافشاری کرده اند، با دعوت و تبلیغ دامنه دار باید بوجود آید و مرکز این دعوت و تبلیغ، مکه معظمه در زمان اجتماع مسلمین برای فریضه حج است.»
۵) لغو امتیازات، زمینه ساز انسجام
یکی دیگر از کارکردهای حج که زمینه ساز انسجام اسلامی می شود لغو امتیازات گروهی و طایفه ای در حج است. بدین صورت که کاربرد واژه «ناس» در خطاب های حج نشانگر این موضوع است که کسی رابر دیگری فضیلتی نیست و همگان از مکی ها و دیگران در بهره گیری از خانه ها و امکانات مکه مساوی هستند و میان شهری و روستایی و آشنا و بیگانه و بیابانی و دارای مقام و منصب اجتماعی شهری، تفاوتی نیست.
اینگونه مضامین نشانگر آن است که در حج هرگونه امتیازی لغو می شود تا زمینه ساز همبستگی و انسجام شود. عدم تفاوت ها و برداشتن امتیازات حتی برای یک مقطع کوتاه زمانی، به معنای برابری است و همین امر باعث می شود اندیشه برابری انسانی و عدم تفاوت های برخاسته از مال و مکنت و منصب در میان مردم به عنوان یک اصل، جایگزین اندیشه فخرفروشی های ناشی از برتری بر پایه اعتبارات شود. در این صورت حس دوستی و برابری، زمینه را برای انسجام و همدلی فراهم می نماید و در چنین فضایی هیچ کس در کنار دیگری احساس برتری نمی کند و همه اعتبارات و امتیازات ظاهری از میان می رود. چنان که قرآن در فرازهای مختلفی به آن اشاره کرده است از جمله در سوره بقره آیه ۱۹۹ با کاربرد واژه ناس در بیان «ثم افیضوا من حیث افاض الناس» لغو هرگونه امتیاز طایفه ای و گروهی در حج را اعلام می دارد و می کوشد تا هرگونه امتیازی را در حج از میان بردارد و زمینه اتحاد و یگانگی بشری را فراهم آورد.
۶) افزایش تعاون
یکی دیگر از کارکردهای حج که به تقویت انسجام اسلامی کمک می کند مسئله تعاون و همکاری های مختلف در حوزه های متعدد می باشد.
مناسک حج به گونه ای تنظیم شده که مسئله تعاون را تقویت می کند و موجب اجرای کارهای شایسته و احسان و نیکوکاری می شود. قرآن کریم بعد از تشریع حج می فرماید: «و (همواره) در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید! و (هرگز) در راه گناه و تعدی همکاری ننمایید! و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است.
بخشش و قربانی و تقسیم آن در میان مردم به ویژه تنگ دستان به معنای دستگیری و تعاون است. وقتی در مهم ترین عمل حج، مؤمن، موظف می شود تا حیوانی سالم و کامل را بکشد و گوشت آن را به نیازمندان بدهد. بین مسلمانان رابطه ای صمیمی به وجود می آید که خود یکی از عوامل و زمینه های انسجام است و بدین صورت تعاون و همبستگی اجتماعی در اعمال خیر و نیکوکاری در میان مردمان افزایش می یابد.
۷) برائت از مشرکین، نماد انسجام
یکی از مهمترین وظایف مسلمانان و حجاج که زمینه ساز انسجام اسلامی می باشد، برپایی مراسم سیاسی عبادی برائت از مشرکین است. این مراسم، وحدت عینی مسلمانان جهان را به رخ ابرقدرت ها می کشد. حجاج بیت الله الحرام وظیفه دارند در مناسک حج ابراهیمی زمینه ساز وحدت اسلامی باشند و با برپایی مراسم برائت از مشرکین وحدت عینی مسلمانان جهان را به رخ ابرقدرت ها بکشند. در این زمینه حضرت امام، وظیفه حجاج را اینگونه بیان می کند: «فریاد برائت، فریاد همه مردمانی است که دیگر تحمل تفرعن آمریکا و حضور سلطه طلبانه آن را از دست داده اند و نمی خواهند صدای خشم و نفرتشان برای ابد در گلویشان خاموش و افسرده بماند و اراده کرده اند که آزاد زندگی کنند و آزاد بمیرند و فریادگر نسل ها باشند، فریاد برائت، فریاد دفاع از مکتب، فریاد دردمندانه ملت هایی است که خنجر کفر و نفاق قلب آنان را دریده است.»
با این بیان مشخص می شود که مناسک حج و به ویژه مراسم برائت از مشرکین مظهر اوج وحدت و انسجام اسلامی می باشد.
در این گردهمایی عظیم، مسلمانان مواضع حقیقی خود را به طور شفاف اعلام می کنند چنانکه خداوند به پیامبر اعظم فرمان می دهد: «واذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاکبر ان الله بریء من المشرکین و رسوله فان تبتم فهو خیر لکم و ان تولیتم فاعلموا انکم غیر معجزی الله و بشرالذین کفروا بعذاب الیم، و این، اعلامی است از ناحیه خدا و پیامبرش به (عموم) مردم در روز حج اکبر ]روز عید قربان[ که: خداوند و پیامبرش از مشرکان بیزارند! با این حال، اگر توبه کنید، برای شما بهتر است! و اگر سرپیچی نمایید، بدانید شما نمی توانید خدا را ناتوان سازید (و از قلمرو قدرتش خارج شوید)! و کافران را به مجازات دردناک بشارت ده!»
با اعلام برائت، مسلمانان، مرزهای خودی و غیر خودی را مشخص می کنند و این عاملی می شود که خودی ها- کسانی که دلشان به عشق اسلام می تپد- در کنار هم منسجم شده و زمینه را برای پیشرفت و تعالی هر چه بیشتر فراهم آورند و چه تعبیر بجایی که امام فرمود:«حج بی روح و تحرک و قیام، حج بی برائت، حج بی وحدت و حجی که از آن هدم کفر و شرک بر نیاید، حج نیست».
● نتیجه
از آنچه بیان شد به وضوح استفاده می شود که مسلمانان با برخورداری از چنین امکاناتی می توانند، انسجام و همگرایی را سرلوحه زندگیشان قرار دهند.
انسجام و همدلی مسلمانان برای شارع مقدس از اهمیت والایی برخوردار است و این، حکایت از ارزش انسجام در دین اسلام دارد؛ دینی که مومنان را برادر یکدیگر معرفی کرده و برتری را در تقوا و پاکدامنی قرار داده است. لذا خداوند در وضع عبادات و اعمال، به این نکته، بسیار تاکید کرده و یکی از مهم ترین راهکارها و محورهای آن، را مناسک حج ابراهیمی قرار داده است.
باید توجه کنیم که بدخواهان و کینه توزان، با ترفند های مختلفی برآنند تا بین صفوف مسلمین تفرقه و اختلاف انداخته و در انسجام مسلمانان خدشه وارد کنند؛ از این رو، بر هر یک از ما بایسته است با آگاهی، هوشیاری، دشمن شناسی و حفظ وحدت صفوف و در سایه کلمه توحید، زمینه پیروزی و سربلندی هرچه بیشتر خویش را فراهم آوریم.
در پایان لازم به ذکر است برای جامه عمل پوشانیدن به آرمان انسجام اسلامی، استفاده ازامکاناتی نظیر مساله فلسطین و آزادی قدس در کنار مراسم حج و برائت از مشرکین از جمله مباحث مورد اتفاق مسلمانان و عاملی در جهت انسجام هر چه بیشتر صفوف می باشد.

سیدصمد موسوی
مرکز فرهنگ و معارف قرآن

منبع : روزنامه کیهان