سایه شوم زلزله بر تارک تهران

زلزله، نامی است که همیشه از آن هراس داشتیم و هیچگاه نتوانستیم نقش بیدی را بازی کنیم که از باد این رخداد طبیعی نلرزد. واقعه ای کوتاه که اگر کنترل نشود در عین کوتاهی اش می تواند ماتمی را برجای گذارد که سالها غبار بر دلها نشاند. حادثه ای که هر از چند گاهی خودنمایی می کند و جان چندین نفر را می گیرد بی آنکه دلش به حال آنها بسوزد.
و اما تهران، شهری که دیگر نمی توان از آن به عنوان یک شهر یاد کرد. ابر شهری که اگر از بالا به آن بنگری گویی کشوری زیرپایت قرار گرفته است که هیچ گونه نظام یافتگی و سازماندهی در آن وجود ندارد. با نگاهی اجمالی به شرایط تهران می توان به راحتی به این موضوع پی برد که تهران با تمام وسعت و زیبایی اش، مستعد وقوع اتفاقات ناگواری در هنگام رخدادهای طبیعی است.
تهران که گویی کشوری در دل کشور ایران می باشد از یک عامل به شدت در عذاب است و آن نوع ساخت و ساز خانه هایش می باشد. شهری که نه تنها از نظر نوع معیشت ساکنانش بلکه از لحاظ نوع مسکن و شکل و شمایل آن هم به دو نیمه شمالی و جنوبی و به دو دنیای متفاوت تبدیل شده است. اما مشخصاً ساکنان این شهر آنچنان در گیر و دار مسائل زندگی قرار گرفته اند که گویی به هر چیزی فکر می کنند غیر از زلزله. در نگاه تک تک تهرانی ها غمی نهفته است اما بی شک این غم از هرچه سرچشمه بگیرد از احتمال وقوع زلزله در تهران نمی باشد. رخدادی که هرآن احتمال وقوع آن امکانپذیر است و راه گریزش را هنوز بسیاری از پایتخت نشینان نمی دانند.
در نگاهی تاریخی به تهران آنچه مشخص می شود اینست که این شهر در طول کمتر از یک صده آنچنان دستمایه تغییر و تحول شده که گویی جهانی نو در آن ظاهر گشته است. این تغییرات را چه بخواهیم روی نحوه زندگی مردم بدانیم ، چه روی گسترش مرز های آن و چه روی نوع ساخت و ساز خانه هایش.
تهران شهری است که به طور مناسب توسعه نیافته است و به طبع آن زندگی شهری مناسبی هم در خون آن جریان ندارد. تهران در طول یکصد ساله گذشته به حدی افزایش مساحتی داشته است که به خط قرمز پهنه های اطراف تهران وارد شده و عملاً خسارت پذیری در مقابل زلزله را افزایش داده است.
در این میان تجمیع تمامی امکانات، قرارداشتن تمام ادارات مهم دولتی و وجود شرکت های تاثیرگذار خصوصی، امکانات شهرنشینی بالا و قرارگرفتن نام پایتخت روی این شهر باعث شده که علاوه بر گسترش مساحتی ، این شهر گسترش غیرقابل تصور جمعیت انسانی را شاهد باشد و بدین ترتیب تهران معادله ای را تشکیل دهد که حل آن توسط هیچ کدام از قوانین و مقررات شهری امکان پذیر نیست.
اما جالب تر این که یکی از راه هایی که برای کاهش وزن جمعیتی تهران پیشنهاد می شود احداث شهرک های اقماری در اطراف تهران است که در یک نگاه کارشناسی می توان به این نتیجه رسید که همین شهرک ها می توانند در صورت مقاوم نبودن، در هنگام وقوع بحرانی به نام زلزله، بار مصیبت های تهران را افزایش دهند و در حقیقت عاملی باشند که نیمی از توجه مسئولان را در هنگام بحران به طرف خود جلب کند.
از طرف دیگر ، به اعتقاد برخی از کارشناسان مساحت بالای تهران باعث شده است تا در صورت وقوع زلزله در آن، نقاط مختلف شهر ریشتر متفاوتی از زلزله داشته باشند . این بدان معناست که وقوع زلزله در تهران نمی تواند در تمام نقاط آن به یک میزان خودنمایی کند.
آنها معتقدند که دو نقطه شمالی و جنوبی تهران به دلیل وجود دو گسل بزرگ شمال و جنوب بیشتر از سایر مناطق این شهر مستعد بروز حادثه هستند.
در این میان عده ای دیگر از کارشناسان با تایید این مسئله معتقدند با توجه به نحوه ساخت و ساز شمالی تهران که اکثراً روی شیب تند و بر روی زون گسله و دامنه های زمین لغزشی فراوان قرار گرفته است می تواند درصد ریسک خطرپذیری در هنگام زلزله را به میزان بالایی افزایش دهد.
در این راستا زارع، مدیر پژوهشکده زلزله شناسی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله می گوید: ناحیه ولنجک تهران که در شمالغرب این شهر جای گرفته، از نظر قرارگیری بر رو و در کنار پهنه گسل شمال تهران و در حاشیه رودخانه ولنجک و پهنه زمین لغزشی دامنه شمال تهران ، نمایشگاه بلایای طبیعی است. چرا که انواع خطرهای طبیعی ممکن در فلات ایران، سه مورد با پتانسیل بالا در این منطقه قابل مشاهده می باشد.
این دانشیار زلزله شناسی مهندسی معتقد است، ساخت و ساز در مناطق شمالی تهران بخصوص در مناطقی همچون ازگل، دارآباد، شمال سعادت آباد، شمال امامزاده قاسم و شمال کن تا حدی پیش رفته که امکان آمد و شد را برای اتومبیل ها به سخت ترین شرایط خود رسانده و این در حالی است که مناطق مذکور همگی در معرض خطر رخداد زمین لرزه، لغزش و سیل هستند.به نظر می رسد که جای دارد تا کمی از نقشه تهران صحبت کرد. نقشه ای که شاید پیچیدگی اش همانند پیچیدگی نقشه یک کشور باشد.تهران جمعیتی دارد که بسیاری از کشورهای دنیا سالها بعد می توانند این میزان جمعیت را در خود ببینند. از طرف دیگر بدلیل دور بودن تهران از شهرهای مجاورش، امکان گسترش آن تا درصد بالایی افزایش یافت و این شهر از این موضوع هم به خوبی سوء استفاده کرد.
رشد تهران در این سال ها آنچنان بود که محدوده شمالی اش هم اکنون قنات کوثر، استخر و باغ اناری در شمال تهران پارس را درنوردیده است و به سمت گردنه قوچک در حال پیشروی است. در سوهانک و ازگل عملاًٌ در تمامی دامنه ها و کوهپایه ها ساختمان های بلند سر به فلک کشیده اند و به نوعی با قله کوه رقابت می کنند.
در ولنجک در ارتفاعی بالاتر از پارکینگ تله کابین توچال روی شیب و در حریم رودخانه ولنجک ساخت و ساز شده است و سعادت آباد هم وضعیت، تعریفی ندارد بنوعی که عملاً تمام مرز کوهپایه با ساختمان پوشیده شده است. مناطق شمال پونک و حصارک نیز از این قائده مستثنی نیستند و کن نیز همین وضعیت را پی گرفته ، گویی که هیچ گاه کن منطقه ییلاقی اطراف تهران نبوده است.
این در حالی است که برخی از کارشناسان بر این باورند که بررسی لرزه خیزی و خطر زلزله و گسلش به ویژه در شمال تهران و ساخت و ساز گسترده آپارتمان و برج و شهرک های مسکونی در محدوده گسل شمال تهران و با در نظر گرفتن اثرهای سطحی که فعال بودن گسل شمال تهران را به صورت قطعی نشان می دهد، پتانسیل لرزه زایی و احتمال گسیختگی مجدد این گسل تا میزان بالایی بالا می رود.
آنها معتقدند بررسی ها نشان می دهد که می توان انتظار لرزه ای با بزرگای ۷ را از حرکت مجدد گسل شمال تهران داشت و چنین زلزله ای می تواند در اثر جابجایی گسل شمال تهران تکرار شود.
برخی می گویند تهران بهترین شهر ایران است. اما هیچ کس نمی داند که فرهنگ غلط در همین تهران باعث شده است تا در آن پرخطرترین مناطق، گرانقیمت ترین مناطق هم باشد. گویی نوعی شخصیت است که بگویی خانه من در بالای شهر است . بی آنکه کسی بداند ساکنان این بهشتی که در شمال شهر بوجود آمده است در صورت وقوع زلزله ای مهیب بیشترین درصد احتمال برای سکونت در بهشت جنوبی تهران را از آن خود خواهند کرد.
در بسیاری از مواقع در مناطق شمالی تهران شاهد کوچه هایی به عرض کمتر از ۱۰ متر هستیم که در آن بیش از انگشتان دست برج هایی به آسمان رفته اند که کودکان دبستانی قادر به شمارش تعداد طبقات آن نیستند.
بی شک در هنگام زلزله ساکنان این خانه ها اولین اقدامی که به ذهنشان می آید خروج از خانه هایشان می باشد. هر که بالاتر، شدت زلزله برایش بیشتر و در نتیجه ترسش از این حادثه هم افزونتر خواهد بود. به همین دلیل تمام ساکنان این خانه ها برای حفاظت از جان خود بر طبق یک عادت قدیمی از خانه هایشان خارج خواهند شد و در این کوچه کم عرض شاهد سیلی از جمعیت هستیم که تعدادشان در گاهی از مواقع می تواند به بیشتر از هزار نفر برسد. حال با احتساب اینکه اگر هیچ ماشینی از داخل پارکینگ ها خارج نشود و اگر همه مردم با آرامش کافی با یک سرعت معمولی و بدون سردرگمی قصد خروج از این کوچه را داشته باشند حداقل بین ۵ تا ۱۰ دقیقه زمان صرف خواهد شد و حال زمانی است که این سیل به دریای مردم دیگر که از خیابان ها و کوچه های دیگر نیز به سمت خیابان اصلی حرکت خواهند کرد می پیوندد و آنجاست که اگر آوار ساختمان ها هم به کسی آسیب نرساند تعداد زیادی از افراد زیر دست و پا جان خود را از دست خواهند داد.
از طرف دیگر برخی از کارشناسان گفته اند که در هنگام زلزله شیر اصلی ورود گاز تهران بسته خواهد شد. اما باید توجه داشت که به دلیل مساحت تهران میزان بالایی از گاز در لوله های داخل شهری در جریان می باشد و هنگام زلزله با چند آتش سوزی بزرگ، احتمال ترکیدن این لوله ها نیز می رود و آنجاست که احتمال دارد درجه حرارت در تهران آنچنان بالا رود که در نقاطی از تهران حتی آسفالت های خیابان هم آتش بگیرند و در این لحظه است که اگر زلزله و ریزش آوار قاتل انسان شناخته نشود گاز ناشی از این آتش ها می تواند حکم طناب داری برای مردم باشد.
از این دست عوامل بسیارند که هر کدام از آنها می توانند تهدیدی برای تهران باشند.
اما در این میان نباید یک نکته را هم از یاد برد. در هنگام وقوع زلزله امکان آنکه هر کدام از نیروهای امدادی برای کمک به خانواده خود بشتابند بسیار بالا است و اگر هم به فرض این اتفاق صورت نگیرد باید اعتراف کرد که خیابان های کم عرض تهران آنقدر شلوغ خواهند شد که امکان کمک رسانی به عددی متمایل به صفر خواهد رسید.
به هر تقدیر آنچه واضح به نظر می رسد این است که باید اقداماتی وسیع تر و برنامه ریزی شده تری در خصوص تقابل تهران و زلزله یافت . بی شک تا کنون با وجود فعالیت های مثبتی که در این زمینه صورت گرفته است اما نمی توان آینده روشنی را برای تهران بعد از زلزله متصور شد. بی تردید اولین قدمی که باید در راه آمادگی در برابر زلزله داشت فرهنگ سازی است که متاسفانه هنوز معنای آن به درستی برای شهروندان تفهیم نشده است. اما امید می رود که در آینده نزدیک شاهد اقدامات موثرتر و مفید تری در این زمینه باشیم .

سید محمد حسین هاشمی