گمگشته یی در پهنه آسمان

دستگاه موقعیت یابی انسان در تطابق با زندگی زمینی او عمل می کند. این دستگاه از حرکت و وضعیت انسان باخبر می شود و نسبت به آنها واکنش نشان می دهد. ورودی انگیزه ها به این دستگاه که چندحسی است، عمدتاً از گیرنده حسی چشم ها، گیرنده های دهلیزی و گیرنده های حسی عمقی تامین می شود. مشاهدات درکی و فرآیند حرکتی این دستگاه در برابر انگیزه های ورودی به عنوان خروجی
(Out put) تلقی می شود. آگاهی انسان از قسمت های مختلف بدن نسبت به دیگر قسمت ها (اینکه او نسبت به محیط در چه وضعیتی قرار دارد و حرکت اشیا در محیط مشاهدات) این دستگاه را تشکیل می دهد و انعکاس حرکت چشم او، حرکت سر نسبت به بدن و بدن نسبت به محیط، خروجی حرکتی دستگاه موقعیت یابی است. دستگاه تعادل انسان به نام دستگاه دهلیزی است. این دستگاه قادر است از وضعیت اشیا و پویایی انسان آگاه شود و شتاب های خطی و زاویه یی را تشخیص دهد.
انسان در روی زمین وضعیت خود را با ثقل زمین که محور آن عمود بر سطح زمین است، تطبیق می دهد. شتاب های خطی و زاویه یی گوناگون در پرواز به طور نامناسبی گیرنده های اندام های دهلیزی را برمی انگیزد، به گونه یی که برآیند این شتاب ها از برآیند واقعی محرک و نیروی گرانش اختلاف پیدا می کند. دستگاه موقعیت یابی انسان اعم از دستگاه بینایی و دستگاه دهلیزی که با زندگی زمین خو گرفته است، در فضا بی اثر و نارسا است و انسان را در وضعیت سرگشتگی قرار می دهد.
حرکت فعال سر در میدان گرانشی زمین مشکلی به وجود نمی آورد، ولی در شرایط بی وزنی موجب سرگیجه و تهوع می شود که به آن بیماری فضا می گویند.
● مکانیسم پیدایش بیماری فضا
فضانوردان در برنامه های فضایی اولیه جمینی و مرکوری در جای خود میخکوب می شدند و علائمی بروز نمی کرد. در ماموریت های بعدی با آپولو و «اسکای لب» فضانوردان محدودیت حرکتی نداشتند و با حرکت سر دچار سرگیجه می شدند.
دو گونه توجیه برای بیماری فضا پیشنهاد شده است. نخست علائمی است که در اثر ناهمخوانی (Mismatch) درون دستگاه دهلیزی بین اتولیت ها و مجاری نیم دایره یی حاصل می شود.
اطلاعات ورودی بدن در فضا متفاوت از علائم مورد انتظار و تنظیم شده در زمین هستند. در شرایط فقدان گرانش فضا، اتولیت ها از کار می افتند ولی مجاری نیم دایره یی که نسبت به شتاب زاویه یی پاسخ می گوید، با حرکت سر به شدت تحریک می شود؛ مگر آنکه پدیده عادت با تنظیم مجدد پس از ۳ تا ۶ روز برقرار شود و علائم تحریکی با تکان سر از بین برود. سرگیجه پس از بازگشت به زمین مجدداً عارض می شود که ساعت ها تا روزها به طول می انجامد. در حقیقت این پدیده، بیماری «پیاده شدن از کشتی»(mal de barquement) احساس گیجی و غلتیدن است و چند ساعت پس از خارج شدن از عرشه حاصل می شود (Disembarkation). این پدیده در فضانوردان که روزها یا هفته ها در فضا بوده اند، عارض می شود و چنین اصطلاحی برای این موارد نیز اطلاق می شود (بسته به اینکه چه مدت زمانی در فضا بودند، حتی می تواند همیشگی باشد). پدیده مزبور خود به خود برطرف می شود و به درمان مقاوم است. گفته شده است که عارضه فوق با میگرن همراه است و بعضی از بیماران به درمان پیش گیرنده میگرن پاسخ مساعد و مناسبی می دهند.
مکانیسم احتمالی دوم بیماری فضا به اندک اختلاف طبیعی وزن مطلق دو اتولیت بازمی گردد. این اختلاف بیولوژیک از طریق مکانیسم مرکزی در میدان گرانش زمین جبران می شود ولی در فضا با ایجاد علائم خاص بیماری فضا آشکار می شود.
نتایج تحقیقاتی که بر روی فضانوردان اسکای لب در آزمون های دهلیزی به دست آمده است، نشان می دهد که دستگاه دهلیزی این فضانوردان اختلال نداشته است. آزمون های دهلیزی شامل تعادل وضعیتی و گرفتن سابقه قبلی از مسافرت (دریاگرفتگی در مسافرت های دریایی یا بیماری حرکت در مسافرت های هواپیمایی) با در نظر گرفتن سن فضانورد است؛ ولی پراهمیت ترین آزمون، تعیین ضریب استعداد تحریک پذیری کوریولیس است. برای پیدا کردن این پدیده پس از پوشاندن چشم ها و ثابت کردن سر، فضانوردان را در صندلی چرخانی نشاندند که با سرعت ۳۰ دور در دقیقه می چرخید. پس نتایج بررسی را در چرخش صندلی در جهت حرکت عقربه ساعت و خلاف حرکت عقربه ساعت، ارزیابی کردند.
پس از آن فضانوردان را در حرکت های گوناگون سر و بدن در چهار جهت اصلی (جلو، عقب، راست و چپ) آزمایش کردند. پس از هر وضعیت، سر هر فضانورد را در وضعیت قائم به مدت ۲۰ ثانیه نگه داشتند. در یک ماموریت ۸روزه فضایی هیچ یک از ۵ فضانورد مورد مطالعه پدیده یی از خود نشان ندادند، حال اینکه آزمون های پیش و پس از پرواز با بروز علائم همراه بود. این موضوع بیانگر آن است که تحریک پذیری تحت تاثیر عوامل محرک در پرواز مداری کمتر از آنچه که در زمین پدید می آید، به وقوع می پیوندد. دانشمندان سازمان تحقیقات فضایی روسیه دریافته اند که افزایش مایع لابیرنت یا دستگاه مرکزی اعصاب به نوبه خود در بیماری فضا دخالت می کند.
مطالعات بعدی از طریق پاسخ فراخوانده شنوایی ساقه مغز (ABR) نشان داد که اختلاف معنی داری در بررسی زمان تاخیر قله های منحنی و دامنه قله ها در مراحل پیش از پرواز و پس از پرواز وجود نداشته است و این ادعای دانشمندان روسی را دال بر دخالت افزایش جریان خون مغزی و افزایش حجم خون مغزی و افزایش فشار داخل جمجمه یی در پیدایش بیماری فضا رد می کند.
● پیشگیری و درمان بیماری فضا
بیماری فضا در فضانوردان می تواند به سوانح فاجعه آمیزی منجر شود. بدین مناسبت از این پدیده ناخواسته باید پیشگیری کرد و در صورت بروز، به درمان سریع آن پرداخت.
پدیده شگرف خوگیری دستگاه دهلیزی انسان در ماموریت ویژه اسکای لب به وسیله «کرای بیل» و همکاران او و در ماموریت شاتل توسط «هورنتور» و همکاران او بررسی شده است. از دیرباز معلوم شده بود که بی حرکت کردن سر (که طی آن از حرکت های فعال و غیرفعال سر جلوگیری خواهد شد) از بروز بیماری حرکت ممانعت می کند.
«ماتسنر» و همکاران او از روسیه کلاه های ویژه یی برای فضانوردان به کار بردند که علاوه بر محدودیت حرکتی سر، همزمان با آن نیروی محرکه یی بر ماهیچه های ضدگرانش گردن اعمال می دارد.
روش دوم حساسیت زدایی در برابر نیروی مزاحم کوریولیس است. بدین مناسبت فضانوردان را در معرض تحریکات اندک کوریولیس قرار می دهند. برای این منظور فضانوردان را روی صندلی چرخان می نشانند که سرعت چرخش آن کند است (۳۰ درجه در ثانیه). در آزمایش های مقدماتی حرکت های برانگیزاننده محدود است ولی در جلسه های بعد که تمرین پیشرفت می کند، سرعت چرخش صندلی را زیاد می کنند و به همراه آن حرکت سر زیاد می شود.
در ۳۰ جلسه درمانی سرعت چرخش صندلی را در ۶۰ درجه در ثانیه با حرکت فزاینده سر بدون بروز علائم بیماری فضا تنظیم می کنند. سرعت و پیشرفت خوگیری هر فرد طی این تمرین ها، نه تنها به تطابق پذیری فرد، بلکه به قوه حافظه وی بستگی پیدا می کند.
به جز دو روش یاد شده بی حرکتی سر و حساسیت زدایی، روش های دیگری توسط دانشمندان روسی پیشنهاد شده است. به کار بردن کاف های هوایی برای کیپ نگهداشتن فضانورد با اعمال فشار ۴۰ تا ۶۰ میلی متر جیوه به مدت ۲۰ تا ۳۰ دقیقه، علائم بیماری فضا را در سرنشینان سایوز ۳۸ در ماموریت دوروزه آنها بهبود بخشیده است.
ایجاد فشار منفی قسمت های تحتانی (که توسط ابزار Chigis با فشار ۲۵ میلی متر جیوه برقرار می شود) سنگینی سر را کاهش می دهد و تنفس بینی را مقدور می سازد و از این طریق این مکانیسم ها سلامت سرنشینان سایوز ۳۸ را تامین کردند. تاکید دانشمندان روسی بر تغییرات سوخت و ساز آب و الکترولیت است و تحقیقات دانشمندان امریکایی متکی بر تغییر حجم خون و مایعات بافت به سمت سر است. افزایش حجم مایع لابیرنت و اختلالات آب و الکترولیت مورد ادعای دانشمندان روسی در بروز بیماری فضا هر چند با ABR تایید نشد، اما دانشمندان را بر آن داشت که وسیله یی اختراع کنند تا شش ساعت در روز برای هفت روز اول فشاری معادل ۶۰ میلی متر جیوه بر کف پای سرنشینان سایوز ۳۸ ایجاد کند و به دنبال آن گزارش کردند که موفق شده اند اختلالات حرکتی را در فضا نوردان کاهش دهند و از توهم فضایی جلوگیری کنند.
● تجویز دارو برای فضانوردان
از آنجا که مکانیسم دقیق بیماری فضا که شکل ویژه یی از بیماری حرکت است به طور کامل شناخته شده نیست، جای تعجب هم نخواهد بود که داروهای پیشگیری تجویز شود. داروهای تجویز شده فراوان اند، حال اینکه تعدادی معدود از آنها موثر واقع شده بود. آثار جانبی نامطلوب این داروها کاربرد دارو را محدود کرده است.
آنتی هیستامین ها (پرومتازین و دیمن هیدرینات) و پاراسمپاتولی تیک (هیوسین) را که همگی مضعف دستگاه مرکزی اعصاب هستند می توان در مسافرت با هواپیما تجویز کرد، ولی برای سرنشینان سفینه فضایی قابل توصیه نیست.
L-Hyoscin Hydrochioride با دوز ۳/۰ تا ۶/۰ میلی گرم ظرف نیم تا یک ساعت اثر می کند که مدت تاثیر آن تا چهار ساعت است. پرومتازین (۲۵ میلی گرم خوراکی) و مکلیزین (۵۰۰ میلی گرم خوراکی) ظرف یک تا دو ساعت اثر می کند و دوام تاثیر آن ۱۲ ساعت یا طولانی تر است. دیمن هیدرینات (۵۰ گرم خوراکی) و سیکلیزین (۵۰ میلی گرم خوراکی) مانند پرومتازین جذب می شوند و تاثیر کوتاه مدت تری دارند.
Wood و Grybiel نشان داده اند P-amphetamin و افدرین تحمل فردی را افزایش می دهد و می توان آن را با L-Hyoscin به طور ترکیبی به کار برد (گفته می شود این دو دارو عملکرد همدیگر را تقویت و از آثار و عوارض جانبی منگی و گیجی جلوگیری می کنند). فضانوردان اسکای لب ۲ و ۳ کپسول حاوی L-Scopolamin به میزان ۳۵/۰ میلی گرم و D-amphetamine به میزان پنج میلی گرم با خود همراه داشتند. سرنشینان اسکای لاب ۴ علاوه بر این دارو، داروی ترکیبی ۲۵ میلی گرم پرومتازین«۵۰ میلی گرم سولفات افدرین با خود حمل می کردند که در شرایط تجربی موثر بوده است. داروی اخیر آستانه تحریک را بالا می برد و در جلوگیری بسیاری از علائم و عوارض ناخواسته ناشی از حرکت فرد و محیط موثر واقع می شود.

عبدالحمید حسین نیا

منبع : روزنامه اعتماد