کم آبی و عوارض فیزیولوژیکی آن

آب جزء اصلی بدن انسان است،‌ و حدود ۷۳ درصد از توده نرم بدن را شامل می¬شود. آب بدن در داخل و بین سلولها و در پلاسما توزیع شده است. در حالت استراحت، در حدود ۳۵-۳۰ درصد وزن بدن ‌مایع درون سـلولی، ۲۵-۲۰ درصد مایع میان بافتی و ۵% پلاسماست. حرکت آب در بین بخش‌های مختلف بدن به واسطه فشار هیدروستاتیکی و شیب اسمزی صورت می‌پذیرد. چون عرق نسبت به آب بدن رقیق‌تر است، بالارفتن غلظت آب خارج سلولی در اثر تعریق باعث حرکت آب از فضای درون سلولی به فضای خارج سلولی می‌شود. در نتیجه، همه بخش‌های مایعات بدن در کاهش آب در اثر کم¬آبی شرکت دارند. با اینکه بسیاری از عواقب کاهش آب در اثر کم‌آبی،‌ در عضله و پوست است. وضعیت کاهش حجم و افزایش غلظت خون نیز به نظر می‌رسد بسیاری از عواقب فیزیولوژیکی ناشی از کم آبی را تسریع کند.
در جریان فعالیت ورزشی‏، تبخیر معمولاً عمده‌ترین مکانیسم در دفع گرمای بدن است. تبخیر عرق از سطح پوست، بدن را در تنظیم دمای درونی کمک می‌کند. اگر بدن نتواند به اندازه کافی تبخیر عرق از سطح پوست داشته باشد، دمای داخلی بدن سریعاً بالا می رود. یک تاثیر جانبی از تعریق ، کاهش حجم قابل توجهی از مایعات بدن است که میزان این کاهش بستگی به شدت فعالیت، تفاوت های فردی، شرایط محیطی، وضعیت سازگاری با شرایط، پوشیدن لباس و سطح اولیه وضعیت آب بدن دارد. ورزشکارانی که میزان تعریق آنها بیش از میزان مایعات دریافتی است مطمئناً در حین فعالیت بدنی دچار دهیدراسیون (کم آبی) می شوند. بنابراین ورزشکاری که با میزان تعریق بالایی به فعالیت شدید در یک محیط گرم و مرطوب مشغول است می¬تواند بسرعت دچار کم¬آبی شود. وقتی کم آبی به میزان ۲-۱ درصد وزن بدن، رخ می دهد عملکردهای فیزیولوژیکی شروع به سازش کرده و بطور منفی بر روی اجرا تاثیر می گذارد. کم آبی بیش از ۳ درصد وزن بدن عملکردهای فیزیولوژیکی را بیشتر مختل کرده و خطر بروز و پیشرفت بیماری های گرمایی (مانند گرماگرفتگی ، واماندگی گرمایی و گرمازدگی ) را در ورزشکار افزایش می دهد. این میزان کم آبی در ورزش معمول است؛ چرا که می تواند به واسطه فقط یک ساعت فعالیت ورزشی اتفاق افتد و یا اگر ورزشکاران از بدو شروع جلسه تمرین دچار کم آبی شده باشند می تواند خیلی زودتر رخ دهد. اگر به همراه وزرش پروتکل های مناسب آبگیری مجدد انجام گیرد، بروز کم آبی جدی قابل پیشگیری یا حداقل قابل تعدیل است.
● تشخیص کم آبی در ورزشکاران
علائم و نشانه های سریع کم آبی، تشنگی و ناراحتی عمومی است. و به بدنبال اینها، سرخی پوست، خستگی، گرفتگی و بی علاقگی وجود دارد. در مواقع دفع زیاد آب، سرگیجه، سردرد، استفراغ، تهوع، احساس گرما در سر یا گردن، احساس سردی و لرز، افت عملکرد و تنگی نفس نیز وجود دارد. درجه کم آبی، وضعیت روانی، و وضعیت سلامت عمومی ورزشکار، بر نوع، مقدار، نحوه و میزان آبگیری مجدد تاثیر می گذارد. شناسایی علائم زودرس کم آبی می تواند از بروز یک بیماری ناشی از گرما جلوگیری کرده یا میزان آنرا محدود کند.
● عوارض فیزیولوژیکی
همه دستگاه های فیزیولوژیکی در بدن انسان به واسطه کم آبی تحت تاثیر قرار می گیرند. بدن سعی می کند گرمای تولید شده در درون بدن را به واسطه دفع گرما از طریق انتقال، هدایت، تبخیر و تشعشع با دمای محیط متعادل سازد. سهم نسبی هر روش به دمای محیط، رطوبت نسبی و شدت فعالیت بستگی دارد. با افزایش دمای محیط، هدایت و انتقال به طور معینی کاهش یافته و تشعشع نیز تا حدی کم اهمیت می شود. تبخیر، مکانیسم غالب در دفع گرما برای یک ورزشکار در حال فعالیت است. در شرایط گرم و مرطوب، تبخیر می تواند در بیش از ۸۰% دفع گرما پاسخگو باشد و در شرایط گرم و خشک می تواند تا بیش از ۹۸% خنک شدن را پاسخگو باشد.
تعریق، پاسخ مهم بدن برای خنک شدن در جریان فعالیت در گرماست. بنابراین، هر عاملی که تبخیر را محدود کند (مانند رطوبت بالا، کم آبی)، تاثیرات اساسی را بر عملکرد فیزیولوژیکی بدن یا عملکرد ورزشی خواهد داشت.
یکی از عواقب مهم کم آبی، افزایش دمای داخلی بدن در جریان فعالیت بدنی است. به ازای هر ۱% کاهش وزن بدن (دراثر تعریق) در جریان فعالیت، دمای داخلی بدن °C۲۰/۰-۱۵/۰ افزایش اضافی دارد. بعلاوه،‌ در اثر کم آبی، تحمل گرما کاهش یافته و زمان رسیدن به خستگی در فعالیت نیز در دمای پایین تری از بدن رخ می دهد.
توأم با افزایش فشار گرمایی، فشارقلبی- عروقی نیز بالا می¬رود که از طریق کاهش حجم ضربه¬ای، افزایش ضربان قلب، افزایش مقاومت عروق سیستمی و احتمالاً کاهش برون ده قلب و میانگین فشار سرخرگی مشخص می شود. به ازای هر ۱% کاهش در وزن بدن، ضربان قلب ۵-۳ ضربه در دقیقه افزایش اضافی دارد.
تغییرات روانشناختی در فعالیت به هنگام کم آبی نیز نبایستی نادیده گرفته شود. کم آبی، میزان درک فشار (RPE) را افزایش داده و عملکرد ذهنی را مختل می کند. کم آبی همچنین انگیزه برای فعالیت و زمان رسیدن به خستگی را کاهش می دهد، حتی در مواقعیکه قدرت افت نکرده باشد. این عامل در هنگامیکه ورزشکار سطح بالا جهت حفظ عملکرد بیشینه خود نیاز به انگیزه دارد مهم است.
● عوارض در عملکرد ورزشی
مطالعاتی که به بررسی تاثیر کم¬آبی بر قدرت عضلانی پرداخته اند بطور کلی در ۵% کم آبی یا بیشتر از آن، کاهش در عملکرد ورزشی را نشان داده اند. با بالارفتن درجه کم¬آبی، تاثیرات بر دستگاه های فیزیولوژیکی و در کل عملکرد ورزشی وخیم تر خواهد شد.
اغلب تحقیقات که به بررسی تاثیر کم آبی بر استقامت عضلانی پرداخته بودند نشان دادند که کم آبی به میزان ۴-۳ درصد باعث کاهش در عملکرد می¬شود. شایان ذکر است کشتی گیران دچار کم آبی که با فعالیت عضلانی بیشینه یا نزدیک به بیشینه برای بیش از ۳۰ ثانیه فعالیت می کردند کاهشی را در عملکرد داشتند.
نتایج تحقیق در مورد توان هوازی بیشینه و ظرفیت کار بدنی در فعالیت های ورزشی گسترده نسبتاً همسو است. توان هوازی بیشینه معمولاً در اثر بیش از ۳ درصد کم آبی، کاهش می یابد. در گرما، کاهش توان هوازی بیشتر است. حتی در وضعیت ۲-۱ درصد کم آبی در یک محیط سرد نیز، افت توان هوازی ثابت شده است. هنگامیکه درصد کم آبی افزایش می یابد، ظرفیت کار بدنی به اندازه ۴۸-۳۵ درصد افت می کند، و حتی زمانیکه توان هوازی بیشینه تغییر نکند اغلب، ظرفیت کار بدنی کاهش می یابد.

هادی روحانی
کارشناس ارشد فیزیولوژی ورزش