دریای مازنداران و دوستی نامطمئن

تهران در روزهای۲۴و ۲۵ مهر شاهد برگزاری دومین اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر با حضور روِسای جمهور پنج کشور ساحلی بود - اجلاسی که در آن ولادیمیر پوتین، قربان قلی محمداُف، الهام علی‌اُف و نظربایوف روِسای جمهور روسیه، ترکمنستان، آذربایجان و قزاقستان مهمان محمود احمدی‌نژاد در کاخ سعدآباد بودند. مهمترین مهمان این اجلاس، پوتین ۵۵ ساله بود که به رغم شایعه احتمال ترور وی توسط نهادهای اطلاعاتی روسیه، که پوتین از آن بهره‌برداری سیاسی کرد، وارد خاک ایران شد. وی که با هواپیما و لیموزین سرمه‌ای اختصاصی‌اش وارد خاک ایران و در نهایت کاخ سعدآباد شد، به ترتیب مورد استقبال منوچهر متکی و محمود احمدی‌نژاد قرار گرفت. شایان ذکر است، تمامی سران شرکت‌کننده در اجلاس یاد شده با رهبر معظم انقلاب دیدار و گفت‌‌وگو کردند.
رهبر انقلاب ظرفیت‌های متنوع مختلف در کشور را زمینه مساعدی برای گسترش روابط خواندند و با اشاره به تأکید پوتین بر عزم جدّی مسکو برای توسعه نامحدود و همه جانبه با تهران افزودند: ما نیز از گسترش مناسبات استقبال می‌کنیم و آن را به نفع دو کشور و دو ملت می‌دانیم. در همین راستا، علی لاریجانی به خبرنگاران گفت که رییس‌جمهور روسیه حامل پیامی برای ایران بود و این پیام را به مقام رهبری ارایه داده است. وی که از توضیح بیشتر در مورد پیام مذکور امتناع ورزید گفت: “دیدگاهی را مطرح کردند که در حال بررسی است.”‌این طور می‌توان گمانه زد که گفته مبهم لاریجانی در مورد این دیدار عاملی شد که نهایتاً رابطه شکننده احمدی‌نژاد- لاریجانی را شکست و منجر به تغییر دبیر شورای‌عالی امنیت کشور شد.‌
احمدی‌نژاد و پوتین در مورد افزایش مبادلات اقتصادی و تجاری دو کشور توافق کردند که این حجم در فاصله ده سال به ۲۰۰ میلیارد دلار برسد. در این میان یکی از پیشنهادات مهم پوتین، هماهنگی ایران با روسیه در بازار جهانی گاز بود. وی در این خصوص تصریح کرد که آماده همکاری مشترک با تهران برای سرمایه‌گذاری در حوزه نفت و گاز است، چرا که پیش از این و به طور ضمنی، ایران و روسیه خواستار تشکیل سازمانی با محوریت ایران و روسیه تحت عنوان اُپک گازی شده بودند. ‌
● گذشته مشکل‌دار
در دوران تولد و اوج کمونیزم، ایران و شوروی طبق توافق‌نامه‌های سال‌های ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ منافع حاصل از امور کشتیرانی و ماهیگیری در دریای مازندران را به صورت مشترک تقسیم کردند. در آن دوران، به جهت نفوذ و حضور پررنگ روس‌ها در خزر، بیشترین منافع این دریا به جیب روس‌ها سرازیر می‌شد. ولی با فروپاشی شوروی و قرار گرفتن این دریا بین پنج کشورساحلی خزر، رژیم حقوقی سابق عملاً ناکارآمد شد و کشورهای ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان جهت مشخص شدن سهم هر کشور از منابع این دریای زرخیر، به مذاکرات و مبادلات سیاسی روی آوردند.
عدم وجود یک مبنای حقوقی مشخص در خصوص دریای خزر که همه کشورهای ساحلی این دریا از آن پیروی کنند موجب شد، کشورهای ذینفع با انجام مذاکرات بین خودشان، به یک اجماع مشترک دست یابند. در این وضعیت، اولین اجلاس سران این کشورها در اردیبهشت ۱۳۸۱ در شهر عشق‌آباد ترکمنستان برگزار گردید که به دلیل سطح بالای مذاکره‌کنندگان و تبلیغات صورت گرفته راجع به نقش آن در حل و فصل مسایل دریای خزر، اهمیت زیادی پیدا کرده بود؛ اما به دلیل وجود برخی اختلافات، بدون امضای سندی به پایان رسید. دومین اجلاس سران از جهات مختلف، اهمیت خاصی داشت. اول، حضور فعال سران همه کشورها به خصوص ولادیمیر پوتین در این اجلاس بود که به عنوان اولین رییس جمهور روسیه بعد از فروپاشی شوروی و علیرغم مخالفت‌های ضمنی آمریکا و جهان غرب به ایران سفر کرد. این موضوع یک پیروزی سیاسی برای ایران در عرصه بین‌المللی به ارمغان آورد. از سوی دیگر، این حضور بیانگر اهمیت اجلاس تهران بود و این که این اجلاس می‌تواند نقطه عطفی در گسترش مناسبات فی مابین کشورهای ساحلی دریای خزر باشد. از دستاوردهای دیگر این اجلاس، موافقت‌نامه‌های دوطرفه سران کشورها در خصوص موضوعات مورد علاقه طرفین بود که توانست زمینه‌های تحرکات اقتصادی در زمینه‌های مختلف را تقویت کند. با نگاه به ترکیب اعضای کشورهای حوزه خزر مشاهده می‌کنیم که این کشورها در پیمان‌هایی همچون اکو، سازمان کنفرانس اسلامی (که روسیه عضو ناظر است) و حتی شانگهای با یکدیگر همکاری دارند که این نیز به عنوان عاملی تقویت‌کننده می‌تواند مفید واقع گردد.
دستاورد دومین اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر در تهران، بیانیه‌ای ۲۵ ماده‌ای با امضای سران بود که طبق مفاد آن، تفاهم‌‌های لازم پیرامون موضوعات گوناگون مربوط به دریای خزر بین سران کشورهای حاشیه این دریا صورت گرفت. سران کشورهای حاشیه دریای خزر اعلام کردند که تدوین رژیم حقوقی جامع دریای خزر و انعقاد هر چه سریع‌تر کنوانسیون به عنوان سند پایه رژیم حقوقی این دریا باید مسایل اعمال صلاحیت کشورهای ساحلی خزر را تعیین نماید و در برگیرنده اصول و موازین مربوط به حفظ محیط زیست و کاربرد معقولانه منابع طبیعی، از جمله بهره‌برداری از منابع زنده دریای خزر و منابع معدنی بستر و زیربستر آن، کشتیرانی و همچنین سایر مسایل مربوط به فعالیت در دریای خزر باشد. به علاوه، سران کشورها در این اجلاس توافق کردند، کنفرانس همکاری‌های اقتصادی، به عنوان یک مقدمه برای تشکیل سازمان همکاری‌های اقتصادی دریای خزر، تابستان آینده در روسیه برگزار شود. در ضمن، مقرر شد ترتیبات امنیتی در دریای خزر با حضور وزرای خارجه کشورهای حاشیه خزر و مسؤولان مرزبندی و انتظامی با مدیریت الهام علی‌اُف در باکو تنظیم شود به نحوی که این مقدمات برای نشست بعدی سران، آماده توافق نهایی باشد.‌ در نهایت می‌توان گفت، برگزاری اجلاس سران در تهران و شرکت همه سران کشورها در این اجلاس یک موفقیت بزرگ بود که نصیب مردم ایران گردید و می‌تواند مقدمه‌ای جهت حل نهایی رژیم حقوقی این دریا در اجلاس‌های آتی باشد. البته باید منتظر توافقات پشت پرده بود که در فضای سیاسی- بین‌المللی حاضر (که بر علیه کشورمان است)، هزینه‌های بالایی برای کسب حمایت روسیه در شورای امنیت و مسأله هسته‌ای ندهیم. به علاوه، فراهم نکردن سوخت هسته‌ای نیروگاه بوشهر، زیاده‌خواهی‌ها و حتی اشغال خاک ایران در گذشته، دوستی نامطمئن از روسیه را در اذهان به تصویر می‌کشد. لذا، هوشمندانه، شطرنج بازی کنیم ولی در عرصه بین‌الملل مهره شطرنج نشویم.‌

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران