فیلسوف، بی‌نهایت‌ها

● درآمد
گوتفرید ویلهلم لایب نیتس، (۱۷۱۶– ۱۶۴۲) اهل آلمان بود. پدرش در کودکی درگذشت و در همان سنین لاتین و یونانی خودآموزانه فراگرفت، به گونه‌ای که پیش از ۲۰ سالگی استاد ریاضیات، فلسفه، الهیات و حقوق بود، تا آنجا که حسادت به جوانی اش، تنها دلیلی بود که استادان لایپزیگ از ارائه مدرک دکترای حقوق به او سر باز زنند.
لایب نیتس تنها یک فیلسوف زمین شناس، منتقد ادبی، فیزیکدان، حقوقدان و ریاضیدان نبود، او در زندگی هر روزه‌اش مردسیاسی بود و سراسر عمرش به مسافرت‌های کاری گذشت. او اولین فیلسوف مهم عصر جدید آلمان است که فلسفه را به قول هگل به زبان آلمانی آموخت. از آثار او می‌توان به مونادولوژی، گفتار در مابعدالطبیعه و تئودیسه اشاره کرد. کتاب «فلسفه لایب نیتس» اثر رابرت لتا و با ترجمه فاطمه مینایی در ۲۶۶ صفحه، در سال ۱۳۸۴ توسط نشر هرمس منتشر شده است.
کتاب «فلسفه لایب نیتس» مقدمه مفصلی است که رابرت لتا(۱۹۳۲-۱۸۶۵) نخستین مترجم کتاب معروف لایب نیتس، یعنی مونادولوژی و چند نوشته فلسفی دیگر در سال ۱۸۹۸ بر آن نوشت و در انگلیس منتشر کرد. کتاب مدخل خوبی برای ورود به اندیشه لایب نیتس و به خصوص خواندن مونادولوژی اوست. ترجمه لتا از مونادولوژی همچنان و در سراسر قرن بیستم از ترجمه‌های معتبر این کتاب به انگلیسی محسوب می‌شده است و مقدمه آن اگرچه پس از انتشار کتاب راسل درباره لایب نیتس (شرح انتقادی فلسفه لایب نیتس که به همین نام توسط ایرج قانونی به فارسی منتشر شده است) در سال ۱۹۰۰، تحت الشعاع قرار گرفت، اما به جهت توجه جدی لتا به نظام مابعدالطبیعی لایب نیتس از یکسو و بی‌مهری راسل نسبت به میراث متافیزیکی این فیلسوف آلمانی از سوی دیگر، می‌تواند مورد توجه کسانی باشد که تفکر لایب نیتس را در کلیت‌اش مورد نظر دارند، گو اینکه لایب نیتس فیلسوفی نظام محور و جامع بود و فهم اندیشه او بدون توجه جدی به کلیت اندیشه‌اش امکان‌ناپذیر است.
فصل نخست کتاب با عنوان زندگی و آثار لایب نیتس اشارات مفصل و دقیقی به زندگی و آثار این فیلسوف اهل لایپزیگ دارد. آشنایی با زندگی لایب نیتس و شرح ملاقات او با اسپینوزا، آشنایی با آثار ویگل و سفرش به پاریس و لندن نکات مهمی در سیر فکری او به ما می‌گوید. آشنایی با هویگنس ریاضیدان و فیزیکدان هلندی و مالبرانش در مدت اقامتش در پاریس و آشنایی با اندیشه‌های هابز در سفر او به لندن تاثیر مهمی در تفکر او داشت. در این فصل همچنین به فعالیت‌های علمی لایب نیتس چون کشف حساب دیفرانسیل و انتگرال، بنای فرهنگستان علوم برلین، اقداماتی که برای تقریب مذاهب کرده و فعالیت‌های سیاسی‌اش اشاره می‌شود. فصل دوم کتاب به اصول کلی فلسفه لایب نیتس می‌پردازد. نویسنده ابتدا اصول متافیزیکی و بعد اصول منطقی فکر او را بیان می‌کند. او این اصول را پاسخ لایب نیتس به مساله جز و کل می‌داند. مساله این است که امر متصل چگونه ممکن است مولفه‌های صلب حقیقی داشته باشد؟ کل برای کل بودن باید یک نحو پیوستگی بین اجزایش داشته باشد و از طرف دیگر اجزا اگر جزء حقیقی‌اند باید متعین و مشخص و جدا از هم باشند.
لتا این موضوع را در زمینه تاریخی‌اش قرار می‌دهد و تقابل تصور لایب نیتس از جوهر با تصور دکارت و اسپینوزا و همین طور اتمیست‌ها را شرح می‌دهد. از نظر لایب نیتس اجزاء جهان مونادها یا جواهر فردند که تعین و تفرد حقیقی دارند؛ اما ذات آنها به جای امتداد دکارتی که امری صرفا کمی است، امری کیفی است: نیرویی فعال و زنده که به صورت ادراک و شوق متجلی می‌شود.
ادراک از آن جهت که هر موناد، آینه کل است و آن را در خودش باز می‌نمایاند و شوق از آن جهت که در هر جزء کل بالقوه می‌خواهد خودش را متحقق کند. نسبت مونادها را با هم اصل پیوستگی (و صورت سلبی‌اش: قانون اینهمانی تمایزناپذیرها) تعیین می‌کند. تغییر و تحولات درونی مونادها هم با اصل هماهنگی پیشین بنیاد تبیین می‌شود.
اصول منطقی لایب نیتس نیز عبارتند از اصل اینهمانی یا امتناع تناقض و اصل جهت کافی که این اصل به بهترین عوالم ممکن می‌رسد که بعدا ولتر در ساده لوحش آنرا مسخره کرد.
فصل سوم کتاب بیان تفصیلی فلسفه لایب نیتس است. در این فصل رابطه اصول فلسفی او با مفاهیم ریاضیاتش بررسی شده است. همین طور بسط مونادولوژی در حوزه‌های مربوط به ماده، موجودات زنده (ارگانیسم ها) و موجودات خودآگاه مطرح شده است.
ترتیب مطالب این فصل مطابق کتاب مونادولوژی است و می‌تواند به عنوان شرح خوبی به همراه متن خوانده شود. در این فصل نظریات لایب نیتس درباره حرکت، جواهر بسیط و مرکب، نفس، اخلاق و اختیار طرح شده است. فصل چهارم نیز با عنوان ارزیابی انتقادی فلسفه لایب نیتس تاثیر فیلسوفان گذشته بر لایب نیتس و تاثیر او بر متفکرانی چون ولف، کانت، فیخته، شوپنهاور، هربارت، هگل و لوتسه بیان می‌شود.
پنج پیوست نیز در پایان کتاب است که چهارتای نخست، نامه‌ها و متن‌هایی از خود لایب نیتس و پیوست پنجم متنی است از کانت که در پاسخ به کسانی که فلسفه‌اش را تکرار فلسفه لایب نیتس خوانده اند، در رساله کشف، نوشته است.

منبع : روزنامه تهران امروز