خاستگاه مهریه از عهد باستان

این اپیدمی تا اندازه ای شیوع یافته است که پاره ای از دختران بهای دوشیزگی خود را با ارقام سنگین مهریه تعریف کرده اند.
مهریه تعهد مالی است که شوهر به هنگام وقوع عقد ازدواج ، پرداخت آن را به همسر خود بر عهده می گیرد و مکلف است بلافاصله پس از امضای قرداد ازدواج ، هر لحظه که زن مطالبه کند آن را بپردازد .
رقم مهریه ها در سال های اخیر در حالیکه ناتوانی مردان در پرداخت آن هنگام جدایی و حتی در دوران زندگی مشترک بارز است از سیر صعودی نگران کننده ای برخوردار بوده است .
از سوی دیگر، این معضل در حالی در کشور رو به گسترش است که جوانان در آستانه ازدواج با مشکلات فراوانی از جمله مسکن و شغل مناسب مواجه هستند و بسیاری از مردان به گواه آمار برای گذران زندگی مجبور می شوند بیش از یک شغل داشته باشند . اما بعضی از دختران با دلایل گوناگونی که همگی از نبود حمایت قانونی از آنان سرچشمه می گیرد بهترین روش را برای پیشگیری از اتفاقات احتمالی در دوران زندگی زناشویی را سنگینی مبلغ مهریه می دانند .
دکتر "احمد بشیری "، حقوقدان در این باره می گوید : " مهریه به موضوع پیچیده ای در زندگی زناشویی تبدیل شده است که ابعاد آن در کشورتقریبا" غیرقابل کنترل می باشد . بنابراین زمان آن فرارسیده تا برای این نابسامانی چاره ای اندیشید و راهی یافت . "
کم نیستند مردانی که امروز به حق یا ناحق به دلیل عدم پرداخت مهریه در زندانها بسر می‏برند. مردانی مغرور و مدعی که در آغاز زندگی مشترک بدون اندیشیدن به آینده ای که در انتظارشان است، نسبت به قبول مهریه چند هزار سکه ای، حالا عمرشان را پشت میله‌های ‌زندان هدر می‏دهند.
موضوع مهریه یک سنت حسنه اسلامی و ایرانی است که متاسفانه طی سالهای اخیر به شدت از سوی خانواده‌های ‌ایرانی دچار دستخوش و تغییر و تحول شده است، به طوری که گاهی بحث بر سر مهریه آنقدر بالا می‏گیرد که وصلتی به خاطر اختلاف نظر درباره مهریه، هیچگاه سر نمی‏گیرد...
طی سالهای اخیر تعداد زندانیان فراری از پرداخت مهریه، مدام در حال افزایش است به گونه ای که در حال حاضر این افراد بخش عمده ای از زندانیان مالی را شامل می‏شوند. افرادی که به دلیل یک اشتباه در آغاز زندگی مشترک، حالا مدتها در پشت میله‌های ‌زندان زندگی را سپری خواهند کرد.
طبق قانون مدنی، مهریه هر وقت که از جانب زن مطالبه شود باید به روز شود. یعنی با محاسبات اقتصادی معلوم شود مبلغی که در تاریخ ازدواج به عنوان مهریه ثبت شده به هنگام مطالبه معادل چه وجهی است و سپس پرداخت شود.
از سوی دیگر مردان همواره با ترفندهای مختلف، توسل به شیوه‌های ‌قانون و تنگ کردن عرصه بر همسران خود معمولا آنان را به طلاق و بخشش مهریه خود وادار کرده و به این ترتیب زن در اکثر مواقع به حق و حقوق قانونی خویش یعنی دریافت مهریه نمی‏رسد.
در مواردی که جدایی‌ها ‌به حکم قانون اتفاق می‏افتد و مرد توان پرداخت کلی مهریه را ندارد قانون به او کمک می‏کند تا بتواند مهریه سنگین را در چند نوبت و به صورت اقساط پرداخت نماید اما درصد بالایی از آنان حاضر به پذیریش پرداخت مهریه نمی‏شوند و در نهایت زندان را بر پرداخت مهریه ترجیح می‏دهند.
در مواقعی که زنان حتی به دلیل وجود پشتوانه‌هایی ‌همچون پدر و مادر و یا دریافت حقوق مناسب نیازی به دریافت مهریه از مرد نداشته اند با این وجود خواهان دریافت مهریه از همسر خود بوده و هرگز حاضر به گذشت از حق خود نیستند و به نوعی سعی دارند مرد را تحت فشار روانی قرار دهند و از سوی دیگر مردان نیز حاضر به پذیریش پرداخت مهریه نمی‏شوند و حتی حاضرند سالها در زندان بمانند.
تصور رایج بر این است که مهریه های کلان یا عندالمطالبه بودن مهریه مربوط به دوره اسلامی است، اما نتایج پژوهش‌های اخیر دکتر «سعید عریان»، رئیس پژوهشکده زبان و گویش روی عقدنامه های پهلوی و پازند، نشان می دهد که این موارد ریشه در ایران باستان و دوره پیامبری زرتشت دارند. کما اینکه در قباله های ازدواج زمان زردشت پیامبر نیز، میزان مهریه عندالمطالبه که بر ذمه داماد بود، شهود و تاریخ ازدواج درج شده است.
ازدواج یکی از کهن ترین نهادهای اجتماعی است که بسیاری از آداب و رسوم آن از زمان باستان تا به امروز حفظ شده و از زوال مصون مانده اند. به تازگی سه متن دعایی بسیار زیبا از متون پهلوی و پازند به همت سعید عریان، مورد پژوهش قرار گرفته است که صرفا در رابطه با ازدواج تحریر شده اند.
کهن ترین اشاره به ازدواج در «گاهان»، هات ۵۳ آمده که به ازدواج پورچیستا دختر زردشت با جاماسب مربوط می شود. گذشته از گاهان در منابع متاخر دیگر اوستا نیز همانند اَرد یشت و نیز منابع دوره میانه از جمله دادستان دینی، مادیان هزار دادستان، روایات پهلوی و شایست نشایست به مساله ازدواج اشاره های فراوان شده است. در میان منابع مکتوب پهلوی و پازند، اسناد ازدواج دارای کمترین تنوع است که بنا بر آگاهی موجود تعداد آنها تنها ۶ سند است.
این اسناد، نمونه ای از اسنادی هستند که همه آنها متون یکسانی دارند. آغاز سند در بردارنده ستایش هرمز و آفریننده، «اهونور» یا دعای «یثا اهو» و ادعیه دیگر است. اصل سند نیز شامل تاریخ روز، ماه و سال ازدواج، شجره و محل زندگی زوجین، گرفتن اقرار از زوجین مبنی بر توافق متقابل در تعهدات، میزان مهریه و... می شود و سرانجام سند، دعا و آرزوی خوشبختی برای زوجین را در بر می‌گیرد.
علاوه بر این ها در سه متن دعایی زیر که هر سه از پازند به جای مانده اند، به ازدواج اشاره های مستقیمی شده است.
نخستین متن، «دعای نکاح گفتن» است که در صفحه ۱۱۷ متون پازند قرار دارد و توسط «آنتیا» دانشمند نامداری از پارسیان هند، در سال ۱۹۰۹ گردآوری شده است. در میان متون سه گانه مذکور، این متن دارای ارزشی ویژه است و با تمام کوتاهی خود، صرفا از یک متن دعایی فراتر رفته و می تواند به عنوان یک سند ازدواج نمونه نیز مطرح شود، زیرا تمام ویژگی های یک سند ازدواج همانند تاریخ، طرفین ازدواج، شهود و مهریه در آن دیده می شود.
دیگر «دعای پیمانی» که در صفحات ۱۱۶ _ ۱۱۷ متون پازند جای دارد و صرفا یک متن دعایی است. این متن از نظر به کار بردن جمله ها و مضمون دعایی زیبای مربوط به ازدواج حایز اهمیت است.
سوم «آفرین بزرگان» که در صفحات ۱۱۵ _ ۱۱۶ متون پازند جای گرفته و از نظر تشبیهات و مضمون ها زیباترین و شیواترین این متون سه گانه است. در این متن به نام بسیاری از ایزدان، شخصیت های حماسی و گل ها همراه با صفات مربوط به آنها اشاره شده است که در مجموع ساختار دعایی این متن را به وجود می آورند.
عریان هر سه این متن ها را مورد پژوهش قرار داده و گاه به گاه برای درک بیشتر متون، کلماتی را برای آنها افزوده است که همگی داخل پرانتز آمده‌اند. کوتاه ترین این متن‌ها، دعای نکاح گفتن است که در آن میزان مهریه دو هزار درم سیم سپید ناب و دو دینار زر سرخ سره نیشابوری تعیین شده است.
● دعای نکاح گفتن
به نام ایزد بخشاینده بخشایشگر مهربان
«به نام آفرین دادار هروسب آگاه، خداوندی که همی بخشش کند روزی بسیار، فرزند بسیار، روزی بسیار، مال بسیار، سال بسیار، همی دوستی ایجاد کند میان هر دو طرف عروسی، خوبی شمال زوال مباشد، عمر شما را دراز کند و در فلان روز و فلان ماه و در فلان سال و در فلان شهر، به انجمن ها در نشست به فلان یزد سخن و دین مزدیسنان به نکاح و سروری رسید که بر بخشش کند و دو هزار درم سیم سپید ویژه (= ناب) و دو دینار زر سرخ سره نیشابوری به نام و سروری فلانی رسید. در حضور شما خویشاوندان، این سروری به وصلت مسطور هر دو آمد، فلانی در حضور شما در مورد دادن مبلغ فوق و نیز وفای به عهد، به زبان قبول کرد. این هر دو شادی بر مزید، چنان که خدای، نیکی را دوست دارد برای شما، چنان که خدای نیکوکاری های او را بر مزید و به فرمان خدای، صدقه های او دوام یابد، پیمان سخن باشید و دوستی خویش شما باد و دل شما پاک و راست باد؛ سخن و زبان شاد باد، هزاران هزار آفرین باد. »
«سعید عریان» درباره زمان تنظیم این سند می گوید: «به طور دقیق نمی توان دوره تاریخی برای این اسناد مشخص کرد اما آنچه که مسلم است این که متون پازند همگی از قرن ۶ میلادی به بعد نوشته شده اند و اصولا پازندنویسی متعلق به ۶ بعد از میلاد و قرون بعدی آن است.»
پازند شرحی است که بر زند نوشته شده است. زند نیز خود شرحی است که توسط زرتشت بر اوستا نوشته شده تا درک آن برای همگان روشن تر شود.
قباله «دعای نکاح گفتن» بنا به گفته عریان، یک فرم ثابت از قباله است که برای هر ازدواجی فقط کافی بود نام و نام خانوادگی عروس و داماد را در آن وارد کنند. دقیقا مشابه همین قباله های ازدواجی که در زمان حال مرسوم است. این قباله برای طبقه متوسط جامعه تنظیم شده بود و گروه های مرفه تر معمولا از قباله های مفصل تری استفاده می کردند.
مهریه های ذکر شده در این قباله ها جنبه واقعی داشته و داماد موظف بوده است هر زمان زن اراده کرد آن را بپردازد. عریان معتقد است لفظ عندالمطالبه که هم اکنون رواج دارد در واقع تداوم سنت های باستانی ماست. در متن «نکاح از روش ایران» پس از بیان مبلغ مهریه از سوی زوج تصریح شده است که «اگر بهمان این دارایی خویش را خواهد، اگر آن را به روز خواهد و اگر آن را به کسی فرماید دادن، باید به او بدهد، به او بسپارد و در مورد او کاری نکند.»
دکتر عریان معتقد است بنا بر اسناد موجود، میزان مهریه از دوران باستان به بعد، پیوسته رو به کاستی گذاشته است. وی دلیل این امر را با دشوار بودن شرایط طلاق در دین مزدیسنا مرتبط می داند. بنا بر «صددربندهش» یکی از متون زرتشتی، تحقق طلاق به جر چهار مورد غیرممکن و غیرشرعی بوده است. این چهار مورد عبارتند از : خیانت، پنهان نمودن دشتان (قاعدگی زنان)، اقدام به جادوگری و نازایی.
علاوه بر آن، رییس پژوهشکده زبان و گویش سازمان میراث فرهنگی عقیده دارد وجود مهریه های کلان در ازدواج های ایرانی، رسمی متعلق به زمان حال نیست و ریشه در آداب باستانی ما دارد. به نظر می آید دو هزار درهم سیم سپید ناب و دو دینار زر سرخ سره نیشابوری به هیچ عنوان کمتر از چندین میلیون تومان پول رایج امروز نباشد.

منبع :خبرگزاری سینا ، گروه خبر، میراث فرهنگی

منبع : سایت سیمرغ