خیلی فقیر، خیلی غنی

اغلب گردشگرانی که به اصفهان وارد می‌شوند، یکسر به سراغ میدان نقش جهان می‌روند و آثار موجود در آن یعنی مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله، کاخ علی‌قاپو و بازار قیصریه را مورد بازدید قرار می‌دهند.
بیشتر این عده باغ و عمارت چهلستون در نزدیکی نقش جهان را نیز از یاد نمی‌برند و حدود عصر یا در شامگاه پل خواجو و سی‌وسه‌پل روی زاینده‌رود را برای تفرج برمی‌گزینند.
اگر وقت و حوصله‌ای هم باقی ماند، به دیدار کاخ هشت‌بهشت، کلیسای جلفا و منارجنبان می‌روند و دیگر هیچ. این برنامه متعلق به اکثریت مطلق گردشگرانی است که به اصفهان سفر می‌کنند و از میانشان کمتر کسی از خود می‌پرسد آیا اصفهان برای همین ۱۲-۱۰ اثر معدود لقب نصف جهان گرفته است و آیا میراثی که از صدها سال پویش این شهر باقی مانده، در همین بناهای اندک خلاصه می‌شود؟
می‌دانیم که به تقریب بالغ بر هزار اثر تاریخی در شهر اصفهان جای گرفته است. از نظر دوره‌بندی تاریخی، این آثار مربوط به سده‌های نخستین اسلامی تا دوره معاصر هستند و کم و بیش ۱۲۰۰ سال حرکت معماری و شهرسازی و هنرایران را به نمایش می‌گذارند. تنوع این آثار بسیار چشمگیر است. غیر از اسلام، آثار تاریخی ۴ مذهب دیگر یعنی زرتشت، یهودیت و مسیحیت را می‌توان در اصفهان به نظاره نشست که از این میان آثار متعلق به ارامنه فاخرتر و شهره‌تر از آثار زرتشتی و یهودی است. از این گذشته، ابنیه تاریخی شهر طیف وسیعی از گونه‌های معماری شامل مسجد، مدرسه، کاروانسرا، حمام، بقعه، گورستان، کارگاه صنعتی، بازار، زورخانه، کاخ و کوشک، باغ، پل، کبوترخانه، منار و انبوهی از خانه‌های تاریخی را شامل می‌شود.
در واقع اصفهان به مغازه بزرگی می‌ماند که انبوهی از کالاهای ارزشمند را در خود جای داده و برخی از زیباترین‌هایشان را در ویترین خود به نمایش گذارده است اما مشتریان به گمان اینکه تمام اجناس مغازه در پشت ویترین گرد آمده‌اند، به دیدن آنها بسنده کرده و از ورود به مغازه صرف‌نظر می‌کنند.
برای مثال، در حالی که از میان مساجد اصفهان حداکثر ۳ مسجد امام، شیخ لطف‌الله و جامع مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرند، مساجد ارزشمند و جذاب دیگری مانند مسجد حکیم، لبنان، مقصودبیک، علی، جارچی، آقانور، ساروتقی، ایلچی، سید، رکن‌الملک، حاج جعفر آباده‌ای و رحیم‌خان از دید آنان پنهان می‌مانند. همچنین در جلفا از میان انبوه کلیساها، خانه‌ها و گورستان‌های تاریخی تنها کلیسای جلفا پذیرای گردشگران است.
این وضع به نوبه خود موجب کاهش مدت اقامت گردشگران در اصفهان می‌شود، زیرا در حالی که حداقل یک هفته را می‌توان به دیدار از آثار تاریخی این شهر اختصاص داد، بسیاری از مردم ۳ یا ۴ روز در اصفهان می‌مانند و البته یک نوبت دیدن این شهر را برای طول زندگی خود کافی می‌دانند.
● همه چیز برای ۱۰ اثر
تقلیل جاذبه‌های گردشگری اصفهان به حدود ۱۰ تا ۱۵ اثر (با احتساب جاذبه‌های طبیعی مثل باغ پرندگان یا پارک ناژوان) بیش از همه معلول تمرکز بیش از حد تبلیغات گردشگری بر آثار معروف این شهر است.
در تمام بروشورهایی که در هتل‌ها یا دیگر مراکز گردشگری عرضه می‌شود، در کنار نقشه‌هایی که از اصفهان به چاپ می‌رسد، در اغلب فیلم‌هایی که از این شهر به نمایش درمی‌آید و در عموم سایت‌هایی که به معرفی جاذبه‌های گردشگری اصفهان می‌پردازند، فقط و فقط چند اثر محدود و شاخص شهر معرفی می‌شوند و مجالی برای معرفی ده‌ها اثر دیگر باقی نمی‌ماند.
حال آنکه آثاری چون پل خواجو یا میدان نقش جهان اساسا نیازی به تبلیغ ندارند و هر مسافری بلافاصله پس از ورود به اصفهان راه دیدار آنها را در پیش می‌گیرند. بسیاری از آثاری که گردشگران کمتر به دیدارشان می‌روند، در نزدیکی آثار شهر قرار گرفته‌اند مانند مسجد ساروتقی که فاصله اندکی با مسجد امام دارد یا موزه هنرهای معاصر اصفهان در محل دیوانخانه صفوی که متصل به باغ و عمارت چهلستون است اما عدم معرفی این آثار به گردشگران آنها را در عین آمادگی و رغبت برای بازدید، از این کار دور می‌سازد.
● جاذبه‌های گردشگری، حیاط خلوت ادارات دولتی
از سوی دیگر، تعداد قابل توجهی از آثار تاریخی – فرهنگی اصفهان تحت مدیریت نهادهایی غیر از سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هستند و این نهادها تعهد و التزامی را در خود نسبت به پذیرایی از گردشگران حس نمی‌کنند. در راس این نهادها اداره اوقاف استان قرار گرفته است که اشراف کاملی بر مساجد و بقاع متبرکه اصفهان دارد. این اداره نه فقط تسهیلاتی را برای گردشگران فراهم نمی‌آورد، بلکه گاه به انحای مختلف موانعی را بر سر راه بازدید از مساجد، مدارس و بقاع متبرکه شهر ایجاد می‌کند. بدین‌سان درب مسجد حکیم که از نوادر آثار تاریخی ایران است، غالباً به جز ساعات نماز بسته است و مدرسه چهارباغ به عنوان واپسین شاهکار معماری دوره صفوی، فقط چند ساعت در هفته پذیرای گردشگران است.
در موردی دیگر، استانداری اصفهان از تالار اشرف که کامل‌ترین تزئینات صفوی بر دیواره‌های آن نقش بسته، به عنوان تالار تشریفات استانداری استفاده می‌کند و هیچ تعهدی نسبت به بازدید گردشگران از این اثر کم‌نظیر ندارد.
در جلفا نیز جامعه ارامنه تنها کلیسای وانک و موزه آن را به بازدید گردشگران اختصاص و ترجیح داده‌اند که درب سایر کلیساهای ارزشمند و زیبای این منطقه مانند کلیسای بیت‌اللحم، کلیسای مریم مقدس و کلیسای گئورگ مقدس را به روی گردشگران مشتاق ببندند یا با محدودیت‌های فراوان امکان بازدید از این آثار را فراهم سازند.
حتی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان نیز به عنوان متولی اصلی گردشگری در استان، تعداد زیادی از خانه‌ها و دیگر آثار تاریخی را که در اختیار دارد، دور از دسترس گردشگران قرار داده و غالبا با دلایلی چون مرمت یا نبود پرسنل کافی از بازگشایی آنها روی مردم خودداری می‌کند.
● محورهای جدید و گمنام گردشگری
در این میان، سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان کوشیده تا با بهسازی، مرمت و روانبخشی محورهایی از بافت تاریخی و دانه‌های ارزشمند موجود در آن، به گسترده‌تر شدن فضای گردشگری شهریاری رساند.
بدین‌ترتیب ۹ محور تاریخی، فرهنگی و گردشگری در اصفهان تعریف و ساماندهی شده‌اند که عبارتند از:
۱ ) محور تاریخی، فرهنگی و گردشگری جلفا
۲ ) محور تاریخی، فرهنگی و گردشگری جنوب میدان نقش جهان
۳ ) محور تاریخی، فرهنگی و گردشگری بیدآباد
۴ ) محور تاریخی، فرهنگی وگردشگری جویباره
۵ ) محور تاریخی، فرهنگی وگردشگری دردشت
۶ ) محور تاریخی، فرهنگی وگردشگری جماله
۷) محور تاریخی، فرهنگی وگردشگری هارونیه – نظام‌الملک
۸ ) محور تاریخی، فرهنگی وگردشگری حسن‌آباد به تخت فولاد
۹ ) محور تاریخی، فرهنگی وگردشگری اصفهان
در کنار این محورها، پروژه‌ بسیار بزرگ احیا و میدان تحقیق طراحی شده است که محور گردشگری میدان نقش جهان و بازار اصفهان را به محور گردشگری مسجد جامع متصل می‌سازد و در واقع بافت دوره صفوی و دوره سلجوقی را به لحاظ گردشگری به یکدیگر می‌پیوندد. این پروژه البته اهداف دیگری نیز غیر از توسعه گردشگری دارد و در مجموع سامان مجددی به مرکز تاریخی شهر اصفهان می‌دهد، اما بزرگی پروژه در گستره‌ای بالغ بر ۳۲۲ هزار مترمربع و هزینه‌ای افزون بر ۱۰۰ میلیارد تومان، اجرای کاملا آن در زمان پیش‌بینی شده را با تردیدهای جدی روبه‌رو می‌سازد.
به هر روی از مجموع اقدامات شهرداری اصفهان در طراحی محورهای جدید گردشگری، تنها یک مورد است که حمام علی‌قلی‌آقا، ساماندهی بازار و گذرهای مجاور آن و تبدیل حمام به موزه بوده، با موفقیت کامل توأم شده و به جذب تعداد زیادی از گردشگران در نقطه‌ای انجامید که تا چند سال پیش کاملا گمنام بود، اما در سایر موارد، فقط ساماندهی بافت و مرمت آثار به انجام رسیده و توفیقی در هدایت گردشگران به محورهای جدید حاصل نشده است. علت این امر را بیش از هر چیز باید در عدم تبلیغات موثر و فراگیر جست‌وجو کرد، چرا که در صورت تبلیغات مناسب و به ویژه توجیه تورگردانان و آژانس‌های خدمات مسافرتی، می‌توان امید داشت که گردشگران بیشتری به اصفهان بیایند و در عین حال مدت زمان بیشتری را در این شهر اقامت کنند.
● ناتوان در اداره ۸ اثر
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که همان معدود آثار تاریخی معروف و گشوده به روی مردم، به هیچ روی از مدیریت مناسب گردشگری برخوردار نیستند و وضع آنها در بهترین حالت فرقی با وضع ۵ سال پیش که سازمان ایرانگردی و جهانگردی به سازمان میراث فرهنگی ملحق نشده بود، ندارد. بدین سبب این پرسش مجال طرح می‌یابد که
اضافه شدن یک دستگاه عریض و طویل با امکانات بسیار به سازمان میراث فرهنگی عملا چه حاصلی داشته است؟
همان‌گونه که پیش‌تر اشاره رفت، اکثریت مطلق گردشگران ورودی به اصفهان ۱۱ اثر دیدنی این شهر را برای بازدید بر می‌گزینند که از این میان سه اثر یعنی بازار، سی‌وسه‌ پل و پل خواجو به عنوان گذرهای مشاع شهری دارای مدیریت خاص گردشگری نیستند و بازدید از آنها نیز تابع مقررات، زمان‌بندی یا پرداخت ورودیه نیست. بنابراین عمده فعالیت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان بر هشت اثر دیگر (مسجد امام، مسجد جامع، مسجد شیخ لطف‌الله، عالی قاپو، چهلستون، هشت بهشت، کلیسای وانک و منار جنبان) متمرکز است. طبیعتا ارائه مناسب خدمات گردشگری در این هشت اثر که از پربیننده‌ترین آثار تاریخی کشور هستند، نباید کار دشوار و دور از دسترسی باشد، اما چنین می‌نماید که وضع به گونه‌ای دیگر رقم خورده است. هر چند که در دو‌، سه سال اخیر تابلوهای راهنمای آثار در اغلب اماکن گردشگری نصب شده‌اند و وضع بهتر از سال‌های گذشته است، اما به جرأت می‌توان گفت که هیچ یک از این آثار دارای راهنمای گردشگری به مفهوم واقعی خود نیستند و صرفا عده‌ای مراقب دارند که گردشگران را در موارد مختلف مورد امر و نهی قرار می‌دهند. این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که نصب تابلوهای راهنما در آثار موجود در میدان نقش جهان به سبب ثبت جهانی این اثر و سختگیری‌های یونسکو در سال‌های گذشته صورت پذیرفته است؛ وگرنه تا پیش از آن ضرورتی برای این کار حس نمی‌شد. چندان که امروزه نیز کمتر بروشوری در اختیار گردشگران قرار می‌گیرد.
● در انتظار نظافتچی
از این گذشته وضع نظافت غالب آثار برشمرده، اسفبار است. گاهی اوقات به نظر می‌رسد که زمین روزها جارو نخورده و شیشه‌ها و نرده‌ها هفته‌هاست که به انتظار نظافتگران نشسته‌اند. در اماکنی مانند چهلستون و کاخ هشت بهشت، سوندوژهایی توسط باستان‌شناسان و مرمتگران صورت پذیرفته که هدف از آنها مشخص ساختن سابقه بناست، در این حالت سنگفرش‌های از جا کنده شده و تلی از خاک بر زمین باقی مانده و منظر ناخوشایندی را پدید آورده‌است.
اوضاع در مسجد جامع اصفهان به مراتب بدتر است و این مسجد سال‌ها شاهد نزاع پایان‌ناپذیر سازمان میراث فرهنگی و اداره اوقاف بوده است که هر یک می‌کوشند سهم بیشتری را در مدیریت مسجد و کنترل اوضاع آن داشته باشند. گردشگرانی که به این مسجد می‌روند، گاه شاهد داد و فریاد کارکنان این دو سازمان بر سر یکدیگر هستند و مسجد را مثل زندانی می‌یابند که جای جای آن حصارکشی شده و قفل و زنجیر بر درهای آن، جا خوش کرده است. کلید بسیاری از این قفل‌ها در دستان کارکنان اداره اوقاف و هیات امنای مسجد جا خوش کرده و اینان نیز کوچک‌ترین تعهدی در برابر گردشگران ندارند.
● زیبایی، پشت نابسامانی پنهان شده است
عدم سامان و نظم مناسب در اماکن گردشگری، از جمله دیگر مشکلاتی است که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان از حل آن در تنها هشت اثر پربیننده ناتوان مانده است. برای مثال در اواخر هفته گروه‌های ۳۰ تا ۵۰ نفری دانش‌آموزی که بسیاری‌ از آنها از مدارس شهر اصفهان هستند به دیدن آثار تاریخی می‌آیند و با ایجاد سر و صدا و جست‌وخیز بسیار که البته طبیعت و لازمه نشاط کودکان و نوجوانان است، وضعیت محیط را کاملا به هم می‌ریزند و مانع از گردش آسوده سایر گردشگران می‌شوند.
طبیعتا نمی‌توان و نباید از گردش دانش‌آموزان در آثار تاریخی ـ فرهنگی جلوگیری کرد و بلکه تشویق این حرکت از اساسی‌ترین برنامه‌های فرهنگی تلقی می‌شود، اما مدیریت گردشگری نکوشیده‌ است تا بازدیدهای دانش‌آموزی را سامان دهد و مثلا زمان و ظرفیت‌ خاصی را با تعیین وقت قبلی برای این نوع بازدیدها مشخص سازد.
بدین‌سان وقتی از گردشگری اصفهان روی کاغذ سخن می‌رانیم، این شهر نصف جهانی است رویایی که هر گوشه آن ظرافت و شکوه و جلالی نهفته است و روزها و ماه‌ها و سال‌ها می‌توان به نظاره آنها نشست، اما وقتی قدم در اصفهان می‌گذاریم، غالب آثار را پشت درهای بسته می‌یابیم و آنگاه که دری گشوده است، پشت آن در پیش از آنکه زیبایی و ظرافت جلوه کند، تاسف از مدیریت ناکارآمد گردشگری در ایران به چشم می‌آید. راستی که گردشگری اصفهان در عین غنا فقیر است!

مرجان پاکدل

منبع : روزنامه تهران امروز