پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


تجارت، موتور رشد و توسعه اقتصادی


تجارت، موتور رشد و توسعه اقتصادی
از آنجایی که پیشرفت های روزافزون تکنولوژی بویژه در زمینه ارتباطات که دنیا را به دهکده جهانی مبدل ساخته، باعث افزایش و تنوع خواسته ها و نیازهای جوامع مختلف گشته و برعرصه فعالیت های صنعتی افزوده است، این روند رو به رشد به دلیل تنوع نیازها و سلیقه ها، کیفیتی برتر و فرآورده هایی مطلوب تر را طلب می کند و این مقصود تنها با شناخت امکانات و محدودیت ها، تخصیص منابع، ارزیابی درست توانایی ها و ارائه راهکارهای مناسب و در نهایت برنامه ریزی و اولویت بندی سرمایه گذاری های آتی کشورها قابل حصول است. کلیه نظریه پردازان اقتصادی با عرضه نظریات خود پیرامون تجارت جهانی در پی دستیابی به یک هدف عمده برای توجیه انگیزه مبادله بین المللی هستند. به نظر همه این افراد انگیزه اصلی برای کشورهای درگیر تجارت، نیل به رفاه اقتصادی است.
دستیابی به رفاه از طریق تجارت، یعنی رسیدن به حد کمال توسعه اقتصادی از دیدگاه اقتصاددانان از این نظر است که بسیاری، تجارت را موتور رشد و توسعه اقتصاد معرفی کرده اند. بنابراین هدف از تجارت را باید دستیابی به توسعه اقتصادی تعریف نمود که به اقتضای شرایط هر کشور باید با سیاستگذاری های مدبرانه و تشخیص منابع رشد دهنده تولید و صادرات به آن دست یافت. آنچه تجارت جهانی را بیش از پیش توجیه پذیر می نماید، اثرات آن بر رفاه از طریق اثر تشدید کننده آن بر رشد و توسعه اقتصادی است. در این خصوص پروفسور لیندر (Linder) ابراز می دارد که کشورها در صورتی می توانند سهم مناسبی از بازار جهانی را به خود اختصاص دهند که جهت گیری آنها اولاً توسعه صادرات صنعتی باشد، ثانیاً این گونه کالاها با کیفیتی مشابه سلائق مصرف کنندگان کشورهای صنعتی تولید شود.
راهبرد دیگر این نظریه برای کشورهای در حال توسعه، برای گسترش تجارت خارجی خود، می تواند از طریق نفوذ در بازارهای منطقه ای باشد تا تجارب لازم را برای نفوذ به بازارهای بزرگتر کسب نمایند. اما سؤال اساسی در اینجا این است که، برای توسعه تجارت خارجی و تقویت صادرات صنعتی باید در کدام یک از زیربخش های صنعتی سرمایه گذاری نمود بخصوص در شرایطی که با کمبود منابع مالی مواجه هستیم، کدام یک از زیربخش های صنعتی و فعالیت های تولیدی منطقه در اولویت سرمایه گذاری قرار می گیرند پاسخ به این سؤالات می تواند علاوه بر آن که منجر به تخصیص بهینه منابع گردد، همچنین با برنامه ریزی در توسعه صنایع موفق در امر صادرات، مزیت های نسبی صادرات صنعتی را تقویت کرده و سبب گسترش تجارت خارجی و نیل به شرایط مناسب برای در اختیار گرفتن سهم مناسب از بازارهای جهانی شود. تجارت آزاد بین المللی رفاه جهانی را به حداکثر خواهد رساند. این عقیده ای است که اولین بار توسط آدام اسمیت(Adam Smith) بیان شد و پس از آن طرفداران بسیاری یافت. به نظر اسمیت، هر کشوری در تولید کالاهایی که در آن کارایی بیشتری دارد تخصص می یابد و این تخصص موجب تولید مازاد بر مصرف داخلی خواهد گردید. تولید مازاد بر مصرف داخلی این گونه کالاها امکان مبادله آنها را با کالاهای دیگری که در دیگر کشورها تولید می شوند و کشور مزبور در تولید آنهادارای کارایی کمتری است، فراهم می سازد و این سرآغاز مبادله و تجارت بین ملت ها است. تولید کالاهای مورد مبادله در کشورهایی که دارای مزیت مطلق هستند افزایش یافته و اضافه تولید بین کشورهای طرف تجارت تقسیم می شود. به این ترتیب، منافع حاصل از تجارت از تخصص در تولید و تجارت بین ملت ها سرچشمه می گیرد و از همین رو ثروت ملل که بنا به تخصص ایشان فراهم می آید، افزایش یافته و منجر به رفاه ایشان می گردد.
از دیدگاه اسمیت تخصص داشتن در تولید منجر به کاهش هزینه های تولید و ارزان تر تمام شدن محصول شده و هر کشوری به منظور استفاده کار از امکانات خود، متقاضی واردات کالای ارزان تر از دیگر کشورها و صادرات کالای ارزان تر خود به کشورهای دیگر می باشد. به نظر اسمیت و غالب اقتصاددانان طرفدار وی، اگر جامعه قادر گردد با تقسیم کار و تخصص عالی تر، هزینه تولید خود را کاهش دهد، می تواند در عوامل تولید صرفه جویی کرده، عرضه را افزایش دهد و برای جامعه خویش رفاه بیشتری فراهم نماید.
تحلیل نهایی اسمیت حاکی از این بود که هر اندازه تقسیم کار و تخصص بتواند به شرط ثابت بودن کیفیت محصول، در مقدار کار لازم برای تولید آن محصول صرفه جویی ایجاد نماید و از ضایعات تولید در فراگردی رقابت آمیز بکاهد، باعث کاهش هزینه تولید و قیمت محصول شده و قدرت رقابتی کشور تولید کننده را افزایش می دهد. به طور کلی آدام اسمیت تجارت را موتور رشد و توسعه اقتصادی و عاملی جهت تخصیص بهینه منابع می دانست.
«دیوید ریکاردو» (David Ricardo) بعد از اسمیت به تکمیل و بسط نظریات وی پرداخت، به عقیده ریکاردو چنانچه کشوری در تولیدات خود از مزیت مطلق برخوردار نباشد، باز هم می تواند وارد جریان مبادلات جهانی شود. وی مزیت تجارت آزاد بر عدم تجارت را نه تنها در شرایط قیمت های ارزان تر و گران تر کالا در دو کشور، بلکه در قیمت ها و هزینه های نسبی تولید آنها می دانست.
ریکاردو بر این باور بود که هزینه تولید اساساً به وسیله نیروی کار تعیین می شود و اختلاف در هزینه نسبی ریشه در اختلاف تخصص و کیفیت کار تولیدی دارد. بنابراین تقسیم کار یک جنبه بین المللی پیدا می کند و در نهایت موجب رشد تجارت بین الملل می شود. از این دیدگاه تقسیم کار در مرز های ملی متوقف نشده، بلکه توقف آن در جایی است که در صحنه مبادلات بین المللی از نیروی کار داخلی جز در تولیدات بالفعل و موجود استفاده بهتری نتوان کرد.
تقریباً مقارن با ریکاردو، فردریک لیست (Friedrich List) اقتصاددان آلمانی، در جبهه مخالف او به ابراز نظرات خود پرداخت. اساس تفکر اقتصاد لیست اتکا به نیروهای مولد داخلی است و در جبهه مخالف نظریه مزیت نسبی گام بر می دارد. او علم اقتصاد را بررسی چگونگی نیل ملت ها به مرحله قدرت و نحوه روابط میان ایشان تعریف می کند، در تفکر توسعه مرحله ای لیست تجارت معرف مرحله آخر تحول اجتماعی است.
وی توسعه و رونق تجارت بین المللی را کاملاً وابسته به دیگر فعالیت های اقتصادی از جمله کشاورزی و صنعت می پندارد. از طرف دیگر حمایت از اقتصاد نوپا در مقابل اقتصاد جهانی و یکی انزوای اقتصادی موقت از ضروریات است که لیست بر آن تأکید می کند. در تفکر لیست، نگاه به درون جهت توقف انتقال مازاد اقتصادی به خارج و صرفه جویی ارزی و همچنین فراگیری تکنیک تولید ضمن کار (Learning by Doing) ، شکل گرفته است و هدف از این تفکر، استقلال اقتصاد ملی و کاهش وابستگی به واردات بوده است که شاید همین تفکر سرمنشأ استراتژی جایگزین واردات در امروز می باشد.
«هکشر» و «اوهلین» (Heckscher & Ohlin) دو اقتصاددانی بودند که نظریه مزیت نسبی ریکاردو را توسعه بخشیدند. آنها فرضیه تجارت بین الملل خود را بر اختلاف استعدادهای عوامل تولید یا تفاوت در فناوری تولید کالاها در کشورهای مختلف بنا نهادند. بنابر نظر ایشان، اختلاف در استعدادهای عوامل تولید یا نسبت آنها و یا تفاوت در فناوری تولید به اختلاف در شکل و مکان منحنی امکانات تولید هر کشور منجر می شود که حاصل آن به صورت تفاوت نسبی قیمت کالاها و تجارت متقابلاً مفید، نمود می یابد.
نظریه هکشر ـ اوهلین تا حد زیادی به تحلیل اثر تغییر در وفور عوامل بر هزینه تولید کالاها و توضیح الگوی تجارت کمک می کند. با این که ایشان فراوانی عوامل تولید را ثابت فرض کرده اند، اما نظریه آنها، این نکته را نشان می دهد که با استفاده زیاد از عوامل تولیدی که در یک کشور نسبتاً به وفور یافت می شود، هزینه تولید در آن کشور به طور نسبی کاهش خواهد یافت. وفور نسبی یک عامل تولید باعث ارزان تر شدن نسبی آن عامل شده و در نتیجه باعث کاهش زیاد قیمت تمام شده کالایی می شود که در آن از این عامل تولید استفاده زیادی شده است.
به طور کلی می توان گفت، اتخاذ سیاست های توسعه صنعتی مناسب در مناطق مختلف و مستعد می تواند ضامن توسعه تجارت و گسترش بازارهای تجاری برای تولیدات صنعتی باشد تا بر مبنای آن توسعه اقتصادی کشور هموار گردد. چرا که کالاهای صنعتی به دلیل موقعیت خاصی که در صحنه تجارت جهانی دارند، از بسیاری کاستی ها و محدودیت های حاکم بر مواد خام و اولیه مبرا هستند. توجه صرف به توسعه صادرات بدون هیچ شناختی از امکانات، قابلیت ها، گرایش ها و ساختار صنعتی و تولیدی کشور کار مثمرثمری نخواهد بود.
از آنجا که موفقیت در اجرای برنامه ریزی، مستلزم توجه به معیارهای توسعه صنعتی براساس توانمندی های موجود در هر منطقه می باشد، بر این اساس ضرورت امر ایجاب می نماید که قابلیت ها و توانمندی های صادراتی مناطق مختلف کشور شناسایی گردند. تعیین قطب های رشد و توسعه صنایع و اولویت های سرمایه گذاری صنعتی، به منظور توسعه فعالیت های اقتصادی و تمرکز سرمایه گذاری ها در صنایع اولویت دار منطقه، برنامه ریزان منطقه ای را قادر می سازد تا تولیدات این قبیل صنایع را تشویق نموده و منابع و امکانات را از صنایعی که فاقد مزیت می باشند، به سوی صنایع مزیت دار سوق دهند. به دلیل کشف یا استخراج منابع طبیعی جدید، رشد جمعیت یا تغییرات کیفی در سرمایه انسانی و تغییر در بهره وری، ابداعات و اختراعات، حتی اگر فرضاً عوامل تولید در سطح بین المللی نیز فاقد قدرت تحرک باشند، منابع اقتصادی کشورها به طور مستمر در حال تغییر است. تغییر در منابع اقتصادی عامل اصلی تغییر در مزیت های نسبی می باشد. بنابراین می توان از آنچه گفته شد نتیجه گرفت که مزیت های نسبی صادراتی هیچگاه ثابت و پایدار نیستند و کشورهایی که در پی بهره جویی و نفع از تجارت جهانی هستند باید همواره به دنبال دستیابی به مزیت های جدید در رقابت با جهان پیرامون خود باشند.
علی صادقین
منبع : روزنامه ایران


همچنین مشاهده کنید