ایرانی در تکاپو برای مدنیت

«در نیم قرن گذشته جامعه ایرانی تغییر شگرفی کرده است ایران، دیگر جامعه بیست‌سال پیش هم نیست. مردمان آن درس خوانده‌تر، آگاه‌تر و از نظر فنی و علمی متخصص‌تر و کارآمدتر و گرایش آنها به مشارکت اجتماعی و دخالت در سرنوشت خویش بیشتر است. سازوکار جامعه مدنی فراهم است. جوانان، زنان و مردان این کشور ساختارهای اجتماعی آن را خواهند ساخت و در این هیچ تردیدی نیست.»
این کتاب به مناسبت یکصدمین سال مشروطیت ایران منتشر شده است. اگرچه کتاب درباره مشروطه نیست، اما گفتمان فراگیری را عرضه می‌کند که نهضت مشروطه، نهضت ملی و انقلاب اسلامی را در بر می‌گیرد. این کتاب درباره ورود ایران به مدنیت است.
مدنیت نه یک مقوله غربی، بلکه جهانی است. پیشرفت مدنیت ایرانی، افزون بر وامداری به ایرانیانی که پس از آشنایی با اروپا و مظاهر مدنی آن، اصول آن را بیان کردند، مرهون شخصیت‌های برجسته و پیشرو دینی چون آخوند ملامحمد کاظم خراسانی و میرزا محمد حسین نائینی است که آن را برای جامعه ایرانی از نگاه دینی تبیین و توجیه کردند و بدین‌ترتیب مشروطه پدیده‌ای با هویتی کاملاً‌ ایرانی شد. قانون‌اساسی برآمده از مشروطه با وجود کاستی‌هایی که داشت سندی از برآمدن ایرانی از ژرفای رعیت بودن به بلندای حقوق انسانی است. انسانی که دارای هویت و حقوق فردی و منشأ حاکمیت ملی است و تمام قوای کشور از او مایه می‌گیرند. این دستاورد سترگی در آن زمان در این منطقه از جهان بود.
جامعه ایرانی در طول تاریخ به خاطر ویژگی فرهنگ‌پذیری و فرهنگ‌سازی‌اش همیشه قوی‌تر از حکومت بوده است. ایران نمونه کلاسیکی از پدیده‌ای است که در علوم سیاسی به آن «جامعه قوی ـ حکومت ضعیف» می‌گویند. به خاطر همین ضعف است که حکومت‌هایش به خشونت دست می‌یازیده‌اند.
گفتمان سیاسی در دوران ما نیازمند آشنایی با مفاهیم دقیقی است که بدون آن دادوستد اندیشه در سطح ملی و جهانی میسر نیست. به خاطر کمبود این آشنایی، بسیاری از جدل‌های رایج بر سر معانی ناروشن واژه‌هاست که راه به جایی نمی‌برند. از این‌رو برخی واژ‌ه‌ها مانند لیبرال، سکولار، راست، چپ، بنیادگرا، اصول‌گرا، اصلاح‌طلب و مصلحت‌گرا کاربری متعارف خود را از دست داده‌اند. این ناکارآمدی واژه‌ها، گفتمان ایرانیان را نه‌تنها با خویش، بلکه در سطح جهانی، دشوار می‌کند. افزون بر این، مفاهیم مدرنیته هنگامی کارساز هستند که نه‌تنها دارای معانی مشخصی با اعتبار جهانی باشند، بلکه در پیوند با هویت فرهنگی و تجربه تاریخی ایرانی نیز تبیین و شناخته شوند.
در این کتاب مباحثی در تعریف شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مدنیت و چگونگی تحقق آن آمده است. آنچه این کتاب را در پیوند با هویت ایرانی شایان توجه می‌سازد، تحلیل‌های ساختاری از جامعه ایرانی است؛ ساختار تاریخی قدرت در ایران از برآمدن هخامنشیان تاکنون، گرایش تاریخی به خشونت در معماری قدرت در ایران و ناکامی آن در پایدارنمودن حکومت، بازتاب خشونت در جامعه ایرانی، گرایش به ماندگاری در نظام‌های کهن و دشواری‌های ساختاری گذر به جامعه مدنی، جایگاه قانونی در جامعه مدنی، ارزش‌های شایان توجه در فرهنگ ایرانی برای استوارکردن جامعه مدنی، فرهنگ همیاری، ریشه‌های فرهنگ مدارا و شکیبایی در فرهنگ و ادبیات ایرانی و اهمیت حقوق و آزادی‌های فردی در شکل‌گیری نهادهای مدنی.
از نگاه نویسنده یکی از ویژگی‌های مدنیت، پاسداری از حریم‌هاست. در جامعه استبدادی حریمی جز حریم حکومت وجود ندارد، اما در جامعه مدنی همه حریم دارند: حریم حقوق و آزادی‌های فردی، حریم خانواده، حریم آزادی انجمن‌ها، اصناف، مجامع، روزنامه‌ها، احزاب سیاسی و نظام‌های ارتباطی. حافظ این حریم‌ها تنها دولت نیست، بلکه همه افراد، گروه‌ها و نهادهای اجتماعی باید این حریم‌ها را پاسداری کنند.
جامعه مدنی مفهومی جهانی است. این کتاب ریشه‌های آن را در برآمدن طبقه نوین متوسط در ایران و در هویت فرهنگی و تاریخی ایرانی می‌جوید و بحث‌‌هایی را مطرح می‌کند که همه ‌آنها بویژه تأکید بر ناکارآمدی خشونت و توجه به خردگرایی، مدارا و شکیبایی برای جامعه ایرانی در این برهه از زمان شایان توجه‌اند.
اگر سایر نوشته‌ها در زمینه جامعه مدنی، گرایش به بیان اصول مدنیت و الگوهای غربی آن دارند، کتاب حاضر با نگاهی به درون تاریخ جامعه و هویت فرهنگی ریشه‌های مدنیت ایرانی را می‌جوید و موانع رشد و زمینه‌های قوت آن را در جامعه ایرانی بررسی می‌کند. از جایی که پویایی مباحث در پیوند با جامعه مدنی باید از یک‌سو بر پایه‌های علمی و ازسوی دیگر با نگاه به تاریخ و روند تکامل جامعه ایرانی و ارزش‌های دیرین انسانی و معنوی در فرهنگ آن شکل گیرد، انتشار این کتاب گامی به پیش برای شناخت مدنیت ایرانی است و به همه آنانی که به این گفتمان دلبندند پیشنهاد می‌شود.
▪ نام کتاب: تکاپو برای مدنیت ایرانی
▪ نویسنده: علی برزگر
▪ نشر ژرف، چاپ اول ۱۳۸۵
▪ ۲۰۸ صفحه

منبع : ماهنامه چشم انداز ایران