نوبلی دیگر برای تئوری بازی ها

هنگامی که اریک مسکین در خانه ای که زمانی آلبرت انیشتن در پرینستون در آن زندگی می کرد، تلفن را برداشت و از آکادمی سلطنتی سوئد خبر برنده شدن جایزه نوبل را شنید، آنچنان که خودش می گوید افتخار کرد که به همراه لئونید هورویچ برنده این جایزه شده است، زیرا از منظر او و دوستانش شاید پیش از این باید این جایزه به وی تعلق می گرقت. هورویچ روسی الاصل، اکنون در سن نود سالگی و با حکم بازنشستگی از دانشگاه مینه سوتا زندگی علمی خود را در خانه سپری می کند. وی چندین بار نامزد دریافت نوبل اقتصاد شد اما هیچگاه برنده نشد و آنچنان که خود می گوید این بار نیز امیدی نداشت و هنگامی که با وی تماس گرفته شد فکر کرد که با وی شوخی می کنند.
در عین حال وی که از سال ۱۹۶۰ فعالیت خود را در زمینه ای که امروز به بار نشست، آغاز کرده بود، همیشه مضطرب بود که با گذر زمان و رفتن افرادی که کارهای وی را دریافته بودند هیچگاه به این مقام دست نیابد.
اما سومین شریک جایزه نوبل دوست و همکلاسی مسکین، راجر مایرسون است. این دو اقتصاددان ۵۶ ساله در سال ۱۹۷۶ هر دو با هم مدرک دکتری خود را از دانشگاه هاروارد اخذ کردند و بدین شکل این سه تن باعث شدند که برای یک بار دیگر نوبل به آمریکایی ها برسد. این در حالی است که اگر از دو ملیت ها بگذریم آخرین نوبل اقتصاد که به یک غیر آمریکایی رسید، نوبل ۱۹۹۹بود که نصیب ماندل کانادایی شد.
اگر هورویچ به عنوان مبدع تئوری طراحی مکانیسم (Mechanism Design Theory) برنده جایزه نوبل شد، آن دو همکلاسی به خاطر کاربردی کردن و توسعه آن بدین جایزه دست یافتند.
● طراحی مکانیسم
شاید کمتر تئوری در ایران چون کار این سه تن غریب به نظر رسد. از آنجا که این تئوری بیش از همه، زیر شاخه ای از تئوری بازی هاست و خود این شاخه از اقتصاد در آکادمی های ایران مورد کمترین توجهات قرار گرفته است به طریق اولی کمتر کسی در این مورد اطلاع و آگاهی به قدر کفایت دارد. در حالی که امروز سهم مقالات علمی در حوزه تئوری بازی ها هر روز در حال افزایش است، نگارنده تا بحال هیچ مقاله علمی در این مورد در مجلات داخلی ندیده است. بر این اساس در حالی که در سه سال گذشته دو جایزه نوبل اقتصاد به این شاخه تعلق گرفته است نگاه آکادمیک داخلی باید با سرعت بیشتر به این تحولات پاسخ دهد و از قافله عقب نماند.
مساله اصلی در طراحی مکانیسم از آنجا آغاز می شود که اصولا فعالیت های اقتصادی (در اینجا تعریف فعالیت اقتصادی مرزهای سنتی رابینز را که متمرکز بر تخصیص منابع محدود برای ارضای خواسته های نامحدود است در می نوردد و به حوزه های سیاسی – اجتماعی و فعالیت هایی غیر مصرف و تولید و توزیع نیز می کشد) همراه با توزیع اطلاعات است. هر عاملی تمامی اطلاعات را در دست ندارد و اطلاعات هر فرد چون داده شخصی که به او امتیاز می دهد عمل می کند.
مکانیسم بازار آنچنان که از منظر نئوکلاسیک بر می آید با دامن زدن به بهینه پرتو کاراترین عملکرد اقتصادی را به همراه دارد. اما مساله آنجاست که فروض بازاری از جمله اطلاعات کامل، فضای رقابتی و ... در اکثر اوقات در عالم واقعیت رخ نمی دهد و در نتیجه بهینه پرتو بهینه ای غیر عملی (infeasible) قلمداد می شود. اما یک پاسخ در خور توجه که همچنان غیر قابل انکار می نماید آن است که حتی اگر مکانیسم بازار قادر نباشد به بهترین نقطه دست یابد اما آلترناتیوی را ارائه می دهد که بهتر از مکانیسم های دیگر است. طراحی مکانیسم نیز بدون رد این ادعا مدعی آن است که می تواند در موارد مختلف تصویری واقعی تر را از شرایط مورد مطالعه و بهترین راه حل های موجود ارائه دهد. در حقیقت این تئوری وسیله ای برای تحلیل واقعی تر و علمی تر موضوعات اقتصادی است که نقطه کارا و عملی (feasible) را بدست می دهد.
▪ یک مثال ساده
برای روشن تر شدن محدوده کاری طراحی مکانیسم مثالی می زنیم. اگر فرد الف بخواهد کالایی را که متعلق به اوست به فرد ب که خواهان خرید آن است بفروشد، با چه قیمتی می تواند این کار را انجام دهد. اگر فرض کنیم ارزش کالا برای فرد الف x و برای فرد ب y باشد فرد الف حاضر است آن کالا را به قیمت x یا بیشتر بفروشد و در عین حال فرد ب حاضر است به قیمت y یا پایین تر از آن خریداری کند. اگر باز فرض کنیم قیمت معاملاتی (p) بین این دو ارزش باشد آنگاه فرد الف p-x نفع می برد و فرد ب y-p و در نتیجه منفعت کل این معامله برای دو طرف (p-x)+(y-p)=y-x است. در نتیجه هر گاه y>x باشد به نفع کل جامعه است که معامله انجام شود و منفعتی به میزان y-x حاصل شود.
اما برای انجام معامله سه راه وجود دارد. اول آنکه فروشنده (فرد الف) قیمت x خود را اظهار کند و اگر فرد ب ارزشی بیشتر برای آن قائل بود معامله انجام شود. دوم آنکه فرد ب قیمت y را بیان کند و اگر برای فرد الف این قیمت بالاتر از x بود معامله انجام شود. سوم آنکه دوطرف همزمان در یک حراج دو طرفه x و y را اظهار کنند و قیمت نهایی (p) مابین این دو حاصل شود.
اما مشکل از آنجا شکل می گیرد که طرفین بدلیل اینکه تنها از ارزش های خود اطلاع دارند این انگیزه را دارند که ارزش های واقعی خود را اظهار نکنند تا بدین شکل منفعت بیشتری کسب کنند. در حقیقت برای فرد الف که قیمت x حداقل قیمتی است که رضایت او را جلب می کند این انگیزه وجود دارد که بدلیل عدم اطلاع از قیمت y فرد ب در حراج قیمتی بالاتر از x را اظهار کند و در نتیجه به قیمت نهایی (p) بیشتری در چانه زنی دست یابد. از آن سو به همین دلیل ساده فرد ب نیز انگیزه دارد که y خود را پایین تر از مقدار واقعی نشان دهد. در این صورت بی تردید ممکن است با x و y غیر حقیقی معامله ای صورت نگیرد در حالی که با مقادیر واقعی آنها به نفع دو طرف (و در نتیجه کل جامعه) بود که معامله انجام شود.
طراحی مکانیسم تنها تا اینجا پیش نمی رود، بلکه راه حل ها را برای آشکار سازی (Revelation) اطلاعات نشان می دهد و همچنانی که مایرسون نشان می دهد حراج دو طرفه با خصیصه هایی بهترین نقطه کارا و عملی است.
● حوزه های کاری
همچنان که هورویچ نشان می دهد "سازگاری انگیزه"(Incentive Compatibility) به عنوان هسته مرکزی طراحی مکانیسم عمل می کند. همچنان که در مثال نیز آورده شد انگیزه های فردی که بدلیل توزیع اطلاعات بین عاملین ایجاد می شود باعث می شود که "اصل آشکارسازی" (Revelation Principle) مورد خدشه قرار گیرد و طراحی مکانیسم بدنبال آن است که در هر مورد مطالعاتی این امر را جستجو کند که چگونه می توان عاملین را به سمت آشکارسازی خواسته های خویش هدایت کرد.
بدین شکل تئوری مکانیسم چارچوب کاری قوی برای تحلیل بازارهای مختلف و سیاستگذاری ها را بدست می دهد. از بازار بیمه گرفته تا مالیات بندی و ... . و باز در تمام این موارد طراحی مکانیسم بدنبال اطلاعات خاص هر فرد است که می تواند برای او ایجاد انگیزه برای عدم آشکارسازی مطالباتش را کند و در نتیجه در پی راه حل است.
اما این زیر شاخه تئوری بازی ها در این حد هم نمانده و حتی به امور اجتماعی- سیاسی نیز گسترش یافته است، آنچنان که خود مایرسون در سال ۲۰۰۳ با این ابزار مقاله ای تحت عنوان "چگونه می توان در عراق دموکراسی را پایه ریزی کرد؟" می نویسد.
به هر رو امروز تئوری بازی ها بیش از هر زمان دیگر خود را به رخ می کشد و اگر تا پیش از این بسیاری آن را تنها برای کارهای نظری و انتزاعی مفید می دانستند امروز در عمل می بینیم که به عنوان مثال این شاخه حتی تحلیلی واقعی تر و ملموس تر را از مکانیسم بازار به دست می دهد تا آلترناتیوهای قبلی با فروض بیشتر و انتزاعی تر.

پویا جبل عاملی

منبع : رستاک