اهمیت خانواده در قرآن کریم

خانواده به عنوان اصلی ترین نهاد اجتماعی و زیربنای جوامع و منشأ فرهنگ ها و تمدن ها در تاریخ بشر بوده است. پرداختن به این بنای مقدس و بنیادین و حمایت و هدایت آن به جایگاه واقعی و متعالی اش، همواره سبب اصلاح خانواده بزرگ انسانی و غفلت از آن، موجب دورشدن بشر از حیات حقیقی و سقوط به ورطه هلاکت و ضلالت بوده است.(۱)
بعد از انقلاب صنعتی غرب و به طور عمده بعد از انقلاب کبیر فرانسه، ظهور جریان های فمینیسم و متعاقب آن تصویب کنوانسیون رفع تبعیض بر ضد زنان و قوانینی از این دست، ضربه اساسی و مهلکی بر پیکره خانواده در غرب وارد شده(۲) و عوارضی همچون ابتلای جوانان به بیماری هایی پرشمار از جمله ایدز، اعتیاد، افزایش آمار طلاق و ظهور فرزندان بی هویت در اثر رواج بی بندوباری جنسی و متعاقب آن ارتکاب جرائم و مفاسد اجتماعی- اخلاقی از سوی چنین افرادی، جامعه را دچار تشنج و بحران ساخته و چون نیک بنگریم ریشه و اساس همه این نابهنجاری های اجتماعی به خانواده و آسیب پذیر شدن این نهاد اجتماعی مهم بر می گردد که البته عوامل پرشماری در فروپاشی آن دخیل بوده است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱) بی توجهی به تفاوت های طبیعی زن و مرد و اصرار بر تساوی آنها از هر جهت.
۲) فرار از مسئولیت های تشکیل خانواده به خاطر مشکلات زندگی مشترک.
۳) بالا رفتن سن ازدواج و پائین آمدن تحمل و بردباری انسان ها و در نتیجه بالا رفتن آمار طلاق که از نشانه های فروپاشی نظام خانواده است.
۴) افزایش خشونت و بهره جویی های جنسی در اثر تبلیغات سازمان یافته.(۳)
۵) نبود فرهنگ متعالی و ارزشمند و نوع نگرشهای متفاوت به امر ازدواج و تشکیل خانواده در جامعه.
در واقع عواملی نظیر موارد یاد شده موجب شده که خانواده هایی هم که با وجود چنین جوی شکل گرفته اند، از صمیمیت و تعاون و شادابی مطرح در منابع اصیل اسلامی و مکتبی برخوردار نباشند.(۴)
همان طورکه گفتیم خانواده واحد بنیادین جامعه وکانون اصلی رشد و تعالی انسان است و تربیت و عواطف اجتماعی به عنوان مهم ترین ویژگی نظام انسانی، از خانواده نشأت می گیرد و توجه به نقش محوری زن به عنوان محور عاطفه و تربیت و نقش محوری مرد در امر تربیت و تأمین معیشت و اداره زندگی امری ضروری است.(۵)
در شرایط کنونی همه دلسوزان جوامع مختلف در تلاش اند که راهکارهای اساسی سالم سازی خانواده ها و حفظ و استحکام بنیان آنها را دریابند و با ارائه آن به جامعه خود اوضاع بحرانی موجود را تا حدی کنترل کرده و از تشنج در آن و به دنبال آن بحران در جامعه بکاهند که در این راستا بازگشت به فرهنگ اصیل اسلام درجامعه ما ضروری است؛ آئینی که بیشترین عنایت را به تکریم، تنزیه و تعالی خانواده دارد و این نهاد مقدس را کانون تربیت و مهد مودت و رحمت می شمرد.(۶)
● ضرورت تشکیل خانواده
خداوند متعال در آیه ۳۲ سوره نور می فرماید: «مردان و زنان بی همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود، آنان را بی نیاز می سازد. خداوند گشایش دهنده و آگاه است.»
این آیه تأکید می کند که همه باید به امر ازدواج افراد مجرد همت گمارند و تنها به دلیل مشکلات اقتصادی از تشکیل خانواده نهراسند؛ چرا که خداوند وعده گشایش داده است؛ چنان که پیامبراسلام(ص) فرموده: «هر کس ازدواج را از ترس فقر، ترک کند، گمان بد به خدا برده است؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: اگر آنها فقیر باشند خدا آنها را از فضل خود بی نیاز می سازد.»(۷) و همچنین حضرت علی(ع) فرموده است: «بهترین شفاعت آن است که میان دو نفر برای امر ازدواج میانجیگری کنی تا این امر به سامان برسد.»(۸)
نکته قابل توجه در این زمینه، این است که پدران باید زمینه ازدواج فرزندان خویش را فراهم سازند. پیامبر اعظم(ص) فرموده اند: «کسی که فرزندش به حد رشد برسد و امکانات تزویج او را داشته باشد و اقدام نکند و در نتیجه فرزند مرتکب گناهی شود، این گناه بر هر دو (پدر و فرزند) نوشته می شود.»(۹)
همچنین به دلیل این که این آیه در ادامه آیات مربوط به حد زنا و… آمده، می توان گفت: زنا عاملی است که موجب از هم پاشیده شدن خانواده ها وسبب فساد و نابودی نسل ها است.
برای رهایی از این بلای خانمان سوز، خداوند متعال مسأله ازدواج را مطرح کرده است.
به همین دلیل مسئولان جامعه اسلامی باید با تدابیری اساسی برای ازدواج های سالم، موفق و اسلامی زمینه سازی کنند و امکانات و ابزارهایی لازم برای تشکیل خانواده را فراهم آورند تا فرمان الهی اجرا شده و جامعه از ناهنجاری های اجتماعی نجات یابد.
● آرامش در خانواده
در آیه ۲۱ روم می خوانیم: «و از نشانه های او این است که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودت و رحمت قرار داد. در این نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می کنند.» علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می فرماید: «معنایش این است که برای شما و یا برای این که به شما نفع برساند، از جنس خودتان زوج آفرید. آری هریک از مرد و زن بدون دیگری ناقص اند و مرد با وجود زن و زن با وجود مرد تکمیل می شود و با مودت و محبتی که خداوند میان این دو قرار داده است، زمینه مناسبی برای تربیت فرزندان فراهم می شود. این دو عامل است که آنها را وادار می سازد تا درحفظ وحراست، تغذیه، لباس، منزل و به طورکلی تربیت او بکوشد و به این ترتیب نسل بشر منقطع نگردد.»(۱۰)
با دقت در تعبیر «لتسکنوا الیها» معلوم می شود که هدف از ازدواج، سکونت و آرامش است؛ به این معنا که همسران مایه آرامش اند؛ اما سکون و آرامش مطرح شده هم از نظر جسمی و روحی و هم از نظر فردی و اجتماعی است. بیماری هایی که به واسطه ترک ازدواج برای جسم انسان پیش می آید، قابل انکار نیست، همچنین نبود تعادل روحی و نا آرامی های روانی که برخی از افراد مجرد با آن دست به گریبان اند، کم و بیش بر همه روشن است.(۱۱)
اگر در مفهوم آیه مذکور دقت کنیم، به این نتیجه می رسیم که خانواده در مرحله نخست باید پناهگاه مرد و زن در برابر ناملایمات زندگی و نیز توفان های اجتماعی باشد و در مرحله بعد مأمن واقعی برای فرزندان آنها قرار گیرد. یکی از مشکلات عمده جوامع امروزی کودکان خیابانی است که در اثر بی مسئولیتی والدین، به این وضع دچار شده اند. اگر زن و شوهر می توانستند مایه سکون و آرامش همدیگر باشند، به دنبال آن فرزندانی در آرامش خاطر تربیت می کردند و طلاق، بی مهری و در نتیجه معضل کودکان خیابانی به وجود نمی آید.
● تولید نسل پاک هدفی مقدس
خداوند در آیه ۲۲۳ سوره بقره می فرماید : «زنان شما، محل بذرافشانی شما هستند. پس هر زمان که بخواهید، می توانید با آنها آمیزش کنید و [سعی نمایید از این فرصت، بهره بگیرید و با پرورش فرزندان صالح] اثر نیکی از پیش برای خود بفرستید و تقوی پیشه کنید و بدانید او را ملاقات خواهید کرد و مؤمنان را [به این دیدار] بشارت بده.
چنان که گفتیم خداوند در مرحله نخست به مسأله ازدواج تأکید فرموده و بعد از تحقق این امر، انسان ها را تشویق و ترغیب به تولید نسل می کند. این آیه در مقام تحریص برآمده که ازدواج کنید تا این که نسل بشر زیاد شود و به این وسیله گوینده کلمه توحید در نوع بشر در عالم منتشر شود و در عالم بشریت، عبودیت دایر گردد.(۱۲)
با تشبیهی که از زنان در این آیه صورت گرفته، می توان به اهمیت وجود زنان در خانواده ها پی برد؛ همان گونه که اگر زمین برای کشت مناسب و مرغوب باشد، محصول خوبی به بار می نشیند. اگر زنان خوبی در خانواده ها وجود داشته باشند، به طور حتم فرزندان نیکی هم به جامعه تحویل داده خواهد شد که ذخیره معنوی و مایه آمرزش برای والدینشان خواهند شد.
در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده: «هنگامی که انسان بمیرد، برنامه عمل وی نیز به پایان می رسد؛ مگر به وسیله ۳ چیز: صدقه جاریه، آثار علمی، پرورش فرزند صالح که برای پدر و مادر خود با عمل و سخن طلب آمرزش کند.(۱۳)
● تربیت خانواده در گرو همت سرپرست
قرآن می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن، انسان ها و سنگ هاست، نگه دارید! آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را که فرمان داده شده است، به طور کامل اجرا می نمایند.(۱۴)
در این آیه به صراحت بیان شده است که سرپرست خانواده باید برای نجات خود و خانواده اش همت گمارد و بکوشد تا گرفتار چنان آتش مهیبی نشود.
در واقع نقش اساسی پدر خانواده در اینجا مشخص می شود که باید در تربیت اعضای دیگر آن بکوشد و البته یکی از مهم ترین مصادیق این کوشش، کسب حلال است که عامل مؤثری در تربیت پذیری اعضای خانواده است و موفقیت دنیوی و اخروی آنان را در پی خواهد داشت.
در تفسیر نمونه در زیر آیه مذکور آمده که نگهداری خویشتن، به ترک معاصی، تسلیم نشدن در برابر شهوات سرکش، نگهداری خانواده به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهی از منکر و فراهم نمودن محیطی پاک و خالی از هرگونه آلودگی در فضای خانه و خانواده است. بنابراین، تنها تأمین هزینه زندگی، تهیه مسکن و تغذیه و. . . وظیفه سرپرست نیست؛ بلکه مهم تر از آنها، تغذیه روح و جان اعضای خانواده است که اصول تربیتی و اسلامی در آن مراعات شود.(۱۵)
● سخن پایانی
چنان که بیان شده، خطرات زیادی مانند بیماری های روانی، اعتیاد، طلاق و. . . در کمین خانواده هاست وآن را بشدت تهدید می کند؛ همان طور که در غرب موجب فروپاشی خانواده ها شده است. برای رهایی از این تهدیدات، چاره ای جز پناه آوردن به دستورات سعادت بخش دین مبین اسلام درباره خانواده نیست که نتیجه آن ازدواج های موفق برای جوانان و تشکیل خانواده هایی همراه با استحکام و آرامش و به دور از اختلافات و تولید نسل و تربیت فرزندان صالح و پاک خواهد بود.

پانوشت:
۱- مصوبه۵۶۰ شورای انقلاب فرهنگی۸۴‎/۴‎/۷.
۲- سعید داودی، زنان وسه پرسش اساسی، مدرسهٔ الامام علی بن ابی طالب، چاپخانه امیر المؤمنین (ع) قم، ص۱۶ الی ۲۰.
۳- گالیا توانگر، مقاله مروری بر چگونگی شکلگیری یک خانواده متعالی، مصاحبه با استاد مهدی فانی، از روزنامه کیهان : دوشنبه۲ بهمن ۱۳۸۵- ۲محرم ۱۴۲۷- سال ،۴ شماره ۱۸۶۸۴.
۴- احمد بهشتی، خانواده در قرآن، مرکز انتشارات و تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۵.
۵- مصوبه ۵۶۰ شورای انقلاب فرهنگی، ۸۴‎/۴‎/۷
۶- همان
۷- شیخ عبد علی بن جمعه العروسی الحویزی، تفسیر نور الثقلین، نشر قم، مطبعه العلمیه، چاپ دوم، ج ،۳ ص ۵۹۵.
۸- ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، نشر تهران، دارالکتاب الاسلامیه ،ج،۱۴ ص۴۵۷
۹- همان، ج،۱۴ ص۴۶۴
۱۰- علامه سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن (تفسیر المیزان)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم ج،۱۶ ص۲۵۰ (با اندکی تصرف)
۱۱- تفسیر نمونه، ج ،۱۶ ص ۳۹۱
۱۲- بانوی اصفهانی، مخزن العرفان در علوم قرآن، نشر تهران، نهضت زنان مسلمان، ج۲.ص۳۱۰.
۱۳- تفسیر نمونه، پیشین، ص۹۶.
۱۴- آیه ۶ سوره تحریم.
۱۵- تفسیر نمونه ،پیشین، جلد،۲۴ ص۲۸۶.
صغری عبدلی

منبع : روزنامه ایران