تاملی آسیب شناسانه با کارکرد مطبوعات

مطبوعات، خصوصاً روزنامه ها و نشریات ادواری، از دیر زمان تاکنون به عنوان یکی از عوامل و ابزار مهم فرهنگ سازی و توسعه دینی، سیاسی، اجتماعی در جوامع مختلف مورد توجه و تامل صاحبان قدرت و ثروت، رهبران احزاب و گروه های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و نیز تحصیلکردگان و اندیشه ورزان بوده است.
با توجه به خاستگاه اصلی و کارکردهای ویژه مطبوعات تاثیرگذاری آن ها در آسیب زایی یا آسیب زدایی در حوزه های مختلف جامعه امری قطعی و قابل تایید و تاکید همگان بوده است.
اما در این اجمال مروری بر مولفه ها، چرایی و قلمرو تاثیرگذاری مطبوعات در شکل گیری هویت فرهنگی و نیز در صورت کارکرد منفی تاثیر آن ها در آسیب پذیر فرهنگی مردم علی الخصوص نسل جوان مورد تامل و بررسی قرار می گیرد.
برخی گمان می بردند که با رشد و توسعه تکنولوژی نوین و تجهیز و گسترش ابزار و امکانات پیشرفته در عرصه رسانه های صوتی و تصویری، از اهمیت و تاثیر روزنامه ها در نشریات یومیه کاسته خواهد شد، اما تحقیقات انجام شده و مشاهدات عینی در کشورهای پیشرفته و توسعه یافته نه تنها خلاف تصور فوق را به اثبات رساند، بلکه تیراژ و تاثیرگذاری مطبوعات به مراتب افزوده گردیده است.
در کشور ما نیز به رغم پیشرفت قابل توجه رسانه های الکترونیکی و توسعه رسانه های تصویری متنوع، شواهد موجود از افزایش تیراژ نشریات و اقبال گروه های باسواد جامعه به مطبوعات حکایت می کند، به طوری که حتی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی نیز به انتشار روزنامه ومجله برای گروه های سنی و تحصیلی مختلف اقدام نموده است.
ضمناً مطبوعات بر خلاف سایر رسانه ها، دارای مخاطبان داوطلب بوده و اقشار مختلف مردم با توجه به سطح معلومات، احتیاجات و نیازمندی های فردی و اجتماعی خود نوع نشریه و مطالب ویژه داوطلبانه اقدام به انتخاب جریده مورد نظر می کنند و این مهم میزان تاثیرگذاری جراید را افزایش می دهد.
در تایید مطالب فوق بد نیست به نتایج تحقیقات برخی محققان و پژوهشگران در مورد کارکردهای ویژه مطبوعات در عرصه تاثیرگذاری بر عادات و آداب، آموزش و پرورش و جهت گیری های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مردم اشاره کنیم. یکی از آن ها پیرآلبر از محققان بنامی است که آثار متعددی در مورد مطبوعات و نقش آن ها در زندگی مردم داشته است.
وی ضمن مقایسه تاثیرگذاری رادیو، تلویزیون با مطبوعات تصریح می کند: تلویزیون و هم چنین رادیو به علت محدود بودن اوقات پخش برنامه های خبری و لزوم سرعت انتشار اخبار، نمی توانند وقایع سیاسی و افکار عمومی را تجزیه و تحلیل کنند و تفسیرهای مفصل و متنوع درباره ی آن ها انتشار دهند در صورتی که روزنامه ها در این زمینه محدودیت زمانی کمتری دارند و با استفاده از ستون ها و صفحات فراوان خود، می توانند به نیازهای خوانندگان به طور کامل پاسخ دهند… و انتشار مطبوعات اختصاصی نظیر روزنامه ها و مجله های ورزشی، هنری، پزشکی، فنی و اقتصادی و… نیز راه دیگری برای حفظ موقعیت مطبوعات در برابر تلویزیون [و سایر رسانه ها] است.(۱)
موریس دوروژه استاد علوم سیاسی (در فرانسه) نیز در اهمیت و جایگاه مهم مطبوعات در بین رسانه های ارتباط جمعی چنین تاکید می کند.
«… در برابر هم نهادن روزنامه های دارای گرایش های مختلف اجازه می دهد که حقیقت به طور کلی نمایان گردد» وی در مورد کاربرد مطبوعات می گوید:«
۱) مطبوعات منبع بسیار اساسی جمع آوری سند درباره افکار عمومی است.»
۲) مطبوعات، منبع گردآوری سند درباره دسته ها و یا گروه های اجتماعی، توزیع روزنامه ها به طور کلی با توزیع خود گروه ها مطابقت دارد.
۳) از آنجایی که خود مطبوعات فیزیک پدیده اجتماعی می باشند، مطالعه مطبوعات یک کشور فی نفسه، کمک بزرگی است به علم سیاست و دیگر علوم اجتماعی». در یک دولت دموکراسی مطبوعات را «قوه چهارم» می گویند.»
کارشناسان و روزنامه نگاران دو رسالت عمده و محوری برای مطبوعات در نظر گرفته اند، پخش اخبار و اطلاع رسانی و تبلیغ عقاید و اندیشه های بانیان و متولیان مطبوعات بسیاری از محققان مطالعه و بررسی علمی و دقیق مطبوعات را یکی از عمده ترین راه های دست یابی و شناخت دقیق سطح رشد و ارتقاء فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جوامع مختلف دانسته اند. به عبارت دیگر با به دست آوردن تیراژ، مطالب، مقالات، آگهی ها، تنوع و تکثر و جهت گیری های کیفی نشریات، می توان با سرعت و سهولت (تا حد زیادی) به سطح فرهنگ، عقاید، آرمان ها، آسیب ها و آفت های موجود در آن جوامع دست یافت. مطبوعات بر خلاف سایر رسانه ها که نظری گذرا و ناپایدار بر پدیده ها، حوادث و رویدادهای مهم فرهنگی، فکری، اجتماعی و سیاسی دارند، به دلیل دارا بودن ستون های ثابت و سریالی تحلیل ها، مقالات و مطالب مهم و متناسب با موضوعات روز از تاثیرگذاری پایدارتر و عمیق تری بر روی افکار، رفتار و عقاید مخاطبان برخوردار است.
از فرآیند فعالیت های مطبوعاتی در کشور و آسیب ها و بحران هایی که از طریق این رسانه ها بر آداب، عادات جهت گیری های افکار و اندیشه نسل جوان دارد می آید مورد توجه و تامل قرار گیرد: فراموش نکنیم که اکثر مخاطبان نشریات و روزنامه ها را جوانان و دانشجویان و تحصیلکردگان به خود اختصاص می دهد، لذا آسیب زایی مطبوعات، صدمات و بحران های فرهنگی و سیاسی زیادی را برای نسل جوان ایجاد می کند.
۱) وابستگی اکثر نشریات به وزارتخانه ها، سازمان ها، نهادهای حکومتی و ضعف بخش خصوصی در سرمایه گذاری های مطبوعاتی باعث گردیده رقابت، سرعت، دقت، توسعه و تقویت کمی و کیفی مطبوعات که از اساسی ترین پیش نیازهای جلب و جذب مخاطبان می باشد مطبوعات کشورمان را در چالش فرصت سوز و فساد ساز فرو غلطانیده است.
بی تردید مطبوعات نیز هم چون سایر پدیده ها در فضایی رقابت آمیز، توام با آزادی های مشروع و قانونی به رشد کمی و کیفی خواهند رسید، که متاسفانه در جامعه ما به دلیل تصدی گری دولت در اکثر عرصه ها، از جمله مطبوعات این مهم (میدان رقابت) در حوزه فعالیت های مطبوعاتی تا حد زیادی مورد تحدید و تهدید قرار گرفته است.
علاوه بر این وابستگی مطبوعات به مراکز قدرت و ثروت مانع انجام رسالت انتقادگری و روشنگری مطبوعات شده لذا نه تنها با رشد و گسترش آسیب ها و بحران های فکری و فرهنگی و سیاسی به مقابله برنخواهد خاست، بلکه به نوعی زمینه های آسیب زایی و بحران آفرینی در کشور را فراهم خواهند نمود. مطبوعات در صورت وابستگی حقیقی یا حقوقی به نهادهای سیاسی و اقتصادی ناگزیر از توجیه و تحسین و تایید آسیب ها و بحران های ناشی از ناکارآمدهای احتمالی متولیان و مدیران نهادهای مذکور و در نتیجه موجب گسترش آسیب های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی کشور خواهند شد.
در این صورت نظام مطبوعاتی به تدریج در نظام اداری کشور ادغام شده و کارمندان جای روزنامه نگاران را خواهند گرفت.
کوتاه سخن این که تامین بودجه مطبوعاتی دولتی از طریق اختصاص بودجه های دولتی، بی توجهی به ساز و کار عرضه و تقاضا، توزیع نامناسب و اهداء بخش مهمی از نشریات به ارگان ها و نهادهای وابسته به دولت، تحمیل مطالب و تصمیم گیری ها به سردبیران و متصدیان نشریات، استفاده از نویسندگان و اندیشه ورزانی که مورد تایید و تحسین مراکز دولتی هستند در تهیه و تالیف مطالب نشریات، عمر کوتاه و بی ثباتی نشریات، تنها بخشی از آسیب ها و موانع رشد و تکامل مطبوعات در کشور به شمار می آید که کم توجهی یا بی توجهی به آنها مطبوعات را به جای آسیب زدایی به پدیده های آسیب زا تبدیل می کند.
۲) انحراف برخی از صاحبان مطبوعات از بستر ارزش ها و قوانین مورد تاکید و تایید مردم و فراهم آوردن عوامل تاثیرگذار در تضعیف و توقیف و تعطیلی برخی مطبوعات.
۳) سیاست زدگی عرصه فرهنگ و فعالیت های مطبوعاتی، هم چنین استفاده ابزاری از نشریات و حرفه روزنامه نگاری در جهت دست یابی به مراکز قدرت و ثروت بعضاً باعث جایگزینی مطبوعات به جای احزاب و جناح های سیاسی و خدشه دار شدن کارکردهای اصلی و اساسی مطبوعات و ناپایداری سیاست ها و راهبردهای مربوط به مطبوعات گردیده است.
۴) فقدان روزنامه نگاران، نویسندگان و متصدیان متعهد، با کفایت و حرفه ای و سپرده شدن بخش مهمی از حوزه های مربوط به روزنامه ها و نشریات یومیه به افراد، احزاب و عناصر ضعیف و غیرحرفه ای، برون داد نرم افزاری روزنامه ها و نشریات را با ناکارآمدی ها و آسیب های فراوانی روبرو ساخته است.
۵) پر هزینه بودن فعالیت های مطبوعاتی به دلیل چالش انگیز بودن نقش روزنامه نگاری، بویژه در کشور ما که در حال گذار از جامعه استبدادی به نظام دموکراتیک (مردم سالاری دینی) می باشد.
آنچه مسلم است، در جوامع استبدادی به دلیل تک صدایی و تک حزبی بودن نظام و تراکم قدرت و ثروت در دست عده ای معدود، هر صدای مخالف و متفاوتی با هزینه ای سنگین (تا حد اعدام) همراه می باشد. در چنین شرایطی همه یا با من اند یا بر من! لذا یا باید به تاکید و تحسین افکار و رفتار دولت مردان پرداخته شود و یا با آنان به مبارزه ای شفاف و علنی، توام با خشونت برخاسته شود. انتقاد و اعتراض مسالمت آمیز و قانونی در فرهنگ استبدادی، معنا و مفهومی ندارد.
بدیهی است گذر از چنین فضایی سرب آلود و سنگین به خصوص برای روزنامه نگاران و فعالان مطبوعاتی به سال ها تمرین، ممارست و ریاضت نیاز دارد. لذا وجود برخی آسیب های فسادساز در حوزه فعالیت های مطبوعاتی (در درون گذار) را نباید چندان غیرطبیعی تلقی نمود.
خلاصه اینکه پرهزینه بودن تولید و توزیع نشریات (چه به لحاظ مادی و چه به لحاظ حیثیتی) و ناکافی بودن دوران آزمون و خطا و نیز ضعف مدیریت در این حوزه باعث آسیب پذیری و آسیب رسانی مطبوعات در کشورمان شده است.
۶) عدم توجه به مطالبات و احتیاجات مردم و پرداختن به مسایل و موضوعات حاشیه ای باعث ایجاد شکاف عمیق بین قشر باسواد جامعه با مطبوعات و نیز تغییر رویکرد و گرایش آنان به رسانه ها و منابع غیربومی و بعضاً مطبوعات و رادیوهای بیگانه خواهد شد. بخش مهمی از آسیب ها و آفت هایی که به نسل جوان و باسواد جامعه تحمیل و تزریق می شود ناشی از افزایش دافعه مطبوعات داخلی از یکسو و تنوع و توجه رسانه های خارجی به برخی نیازهای (هر چند کاذب) نسل جوان از سوی دیگر می باشد.
نباید فراموش کرد که متولیان مطبوعات در طول تاریخ تکوین و پیدایی نشریات (در ایران) همواره در پی به حاشیه راندن دین و مقولات ارزشی از حوزه زندگی فردی و اجتماعی مردم در واقع نهادینه نمودن سکولاریزم در کشور بوده اند.
لذا عدم انعکاس مطالبات و احتیاجات مردم و رویکرد حاشیه ای نسبت به کمبودها و کاستی های اساسی جامعه از عمده ترین مشخصه فعالیت های مطبوعاتی در سال های قبل از انقلاب بوده است. بعد از پیروزی انقلاب، مطبوعات نیز همچون سایر نهادها دست خوش تحولات و تغییرات بنیادی گردید و با تسلط نیروهای ارزشی و ورود دین در متن تصمیم گیری ها، جهت گیری های کلان مطبوعات سمت و سویی مردمی، دینی پیدا کرد.اما بنا به دلایلی که به عمده ترین آنها اشاره شد فرآیند مردم سالاری دینی در بسیاری از حوزه های اجتماعی از جمله نهاد مطبوعات با چالشی جدی مواجه گردید.
یکی از آثار سوء چالش مذکور عدم توفیق لازم مطبوعات در جلب و جذب مخاطبان و اشاعه نوعی سکولاریزم در بین گروهی از خوانندگان نشریات بویژه روزنامه ها بوده است.
۷) عوام زدگی و سطحی گرایی، از دیگر عوامل آسیب پذیری و آسیب زایی مطبوعات در کشورمان بوده است که بعضاً عوارض و عواقب تلخ و ناگواری را برای خوانندگان دربرداشته است. برخی از صاحبان و متولیان جراید به منظور تامین هزینه مالی و بالا بردن تیراژ نشریات خود، سعی در ارضاء تمایلات خردستیزانه، تایید گرایشات ذهنی و روانی و تکیه بر باورهای بعضاً خرافی و سطحی مردم داشته و به جای هدایت و روشنگری خوانندگان نشریات به دنباله روی و پیروی از منویات مخاطبان روی می آوردند. تعدادی از هفته نامه ها، ماهنامه ها، فصل نامه ها با چاپ تصاویری از دختر بچه ها (با آرایش های زنانه) و انتشار داستان ها و رمان های عشقی و جنایی و نیز چاپ اخبار و حوادث هیجان انگیز عامه پسند، و تقویت بخش های مربوط به شعر، فال، طالع بینی،… و سعی در افزایش تیراژ و جلب مخاطبان بیشتر می نمایند.
۸) یکی دیگر از عوامل آسیب زایی و چالش مطبوعات، درخواست های متضاد و گاه متناقض مردم و صاحبان ثروت و قدرت از آنهاست از یک سو مردم و اصحاب خرد و فرهنگ و دانش از مطبوعات می خواهند که مطبوعات زبان گویای مردم در برابر صاحبان قدرت و ثروت باشد و با بیان حقایق و طرح انتقادها بر صاحبان قدرت نظارت داشته باشند. از سوی دیگر گروهی از زمامداران و دولتمردان تصور می کنند مطبوعات باید وسیله ای برای توجیه مردم نسبت به اقدامات آنان باشند و در نتیجه مطبوعات را دنباله رو حکومت می دانند.
۹) نباید فراموش کرد که بخش عمده ای از مشکلات و موانع توسعه کمی و کیفی مطبوعات و در نتیجه کاهش نقش آسیب زدایی از عرصه فرهنگ، سیاست و اجتماع در کشور به ساختار و سازه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی برون مطبوعاتی در کشور بر می گردد که در صفحات ماقبل مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
۱۰) رشد سریع جمعیت جوان و باسواد و گسترش شهرنشینی و فراگیر شدن فناوری های ارتباطی و نیز رشد سریع طبقه متوسط و دانشگاهی سبب افزایش شدید تقاضا برای انواع محصولات فرهنگی بخصوص نشریات شده است. در حالی که رشد کمی و کیفی مطبوعات ( و نیز تنوع و تیراژ آن ها) همسنگ با نیازها نبوده لذا علاقمندان به مطالعه نشریات به سایر منابع اطلاع رسانی و بعضاً منابع بیگانه مراجعه می کنند. یکی از بسترهای آسیب رسانی و ایجاد بحران های فرهنگی و اجتماعی همین جاست.
۱۱) توسعه نیافتگی حقوق مطبوعات و ابهام در نظام تنبیهی و شفاف نبودن حدود و وظایف و تکالیف نشریات یکی دیگر از چالش های مهم مطبوعات در سال های بعد از پیروزی انقلاب بوده است. این امر فرآیند فعالیت های مطبوعاتی را با مشکلات عدیده ای مواجه ساخته و علاوه بر روزنامه نگاران و مدیران مطبوعات، مسئولان ذیربط در برخورد با تخلفات و جرم های مطبوعاتی را با بلاتکلیفی روبرو ساخته و لذا آسیب پذیری و آسیب زایی مطبوعات را به شدت افزایش داده است.
چاپ آگهی های تبلیغاتی کالاها، خوراکی ها و لوازم لوکس و مصرفی به منظور تامین نیازهای مالی نشریات و دعوت مخاطبان به تهیه و مصرف این کالاها از دیگر موانع رشد و توسعه کیفی مطبوعات و عوامل زمینه ساز آسیب های فرهنگی و اجتماعی در کشور می باشد، که نباید در فرآیند آسیب شناسی پدیده های فرهنگی جامعه مورد غفلت و فراموشی قرار گیرد.
۱۳) تکرار اخبار و رویدادهایی که قبلاً از طریق صدا و سیما پخش شده (بدون تجزیه و تحلیل علمی و دقیق آن ها) باعث کاهش جاذبه های روزنامه و روزنامه نگاری و در نتیجه ادامه روند نزولی میزان تاثیرگذاری مطلوب نشریات بر افکار و رفتار خوانندگان جراید می شود.
معضلات مذکور در عرصه جراید و روزنامه نگاری باعث گردیده است تا مطبوعات جایگاه و اهمیت واقعی خود را حتی در مقایسه با برخی کشورهای عربی بدست نیاورد. آمار ذیل روشنگر واقعیت مذکور است: «برای هر نفر ایرانی ۱۵ ساله و بالاتر ۵۷ نسخه روزنامه منتشر می شود. این در حالی است که نسبت فوق در پاکستان ۶۰ نسخه، در کویت ۱۸۸، در امارات عربی ۲۲۰ نسخه می باشد.»
این فاصله با کشورهای توسعه یافته بسیار بیشتر است. به طوری که مصرف سرانه مطبوعات هر ژاپنی ۲۸۰۰۰ گرم و هر آمریکایی ۵۱۰۰۰ گرم و هر فرانسوی ۱۳۵۰۰ گرم و هر ایرانی معادل ۶۰۰ گرم.
از آنچه گفته شد، چنین بدست می آید که در فرآیند آسیب شناسی فرهنگی و سیاسی نسل جوان جامعه نباید نسبت به جایگاه و نقش مهم و اساسی مطبوعات غفلت ورزند. و تا زمانی که موانع رشد و توسعه نیافتگی مطبوعات از بین نرود شاهد رشد و گسترش آفت ها و بحران های فرهنگی در بین نسل باسواد و جوان کشور خواهیم بود.

احمد رزاقی

منبع : پژوهه دین