جلوه های هنر عشایری در خوزستان

خوزستان از قدیمی ترین مراکز تمدن در ایران و جهان از لحاظ بنا و آداب، رسوم و صنایع دستی و مواد غذایی قدمتی دیرینه دارد.
بناهایی چون زیگورات چغازنبیل، نقش برجسته کول فرح، اشکفت سلمان، منجنیق (در شهر باغملک فعلی) ، قلعه داو دختر، خرابه های شهر ارجان، آسیاب رعنای دزفول، پل قدیم دزفول، کاخ آپادانا، تپه آکروپل، شهر شاهی، شهر صنعتگران یا پیشه وران، دانیال نبی علیه السلام، صفه سر مسجد و بسیاری آثار دیگر که متعلق به قبل یا بعد از تاریخ و نیز دوران اسلامی است که توجه جهانیان را به خود معطوف کرده است. بی شک این تمدن های متواتر و عظیم تاریخی که مختص این سرزمین بوده آداب و رسوم و صنعت و طبخ غذاهای متفاوت را با خود به همراه آورده است.
عشایر بختیاری و عرب نیز در صنایع دستی به واسطه نوع کشت و پرورش دام پیشرفت هایی داشته اند از جمله بختیاری ها در پرورش اسب و صنایع پشم به واسطه هوای خشن کوهستان به بافت لباس های پشمی، گبه و چوغا روی آوردند و اعراب منطقه به واسطه کاشت نخل به حصیربافی و نیز صنایعی چون خراطی و کبودسازی و ورشوسازی.
تعداد ۱۵۰ هزار نفر صنعتگر هنرمند که در بیش از ۷۰ رشته صنایع دستی در خوزستان فعالیت دارند نشان از غنای فرهنگی و پیشینه تاریخی استان خوزستان دارد.
بیشترین فعالیت صنعتگران در شمال و شرق استان است که می توان به رشته های بافت زیراندازها، حصیربافی، نساجی سنتی و تولیدات عشایری و مصنوعات چرمی اشاره کرد. اکنون تولید این صنایع در حد صادرات به خارج از کشور انجام می شود و کارگاه های تولیدی با پذیرش سفارش و طرح مورد نظر سفارش دهندگان، نسبت به انجام تولیدات صادراتی اقدام می کنند. البته بسیاری از این صنایع قدمتی چندهزار ساله دارند و بعضی دیگر برگرفته از صنایع جوان هستند .
● کپو (kapu)
یکی از تولیدات بومی دهستان شهیون (Shahyoon) از توابع شهرستان دزفول است. کپو بیشتر به شکل سبدهای
در دار و بدون در و سینی های بزرگ که نان های محلی را روی آن می گذارند در اندازه های مختلف و با تنوعی بی نظیر بافته می شود. از نمونه در دار آن برای نگهداری نان و البسه استفاده می شود. کپو را با پیچاندن ساقه های جوان نخل به دور ساقه های کرتک (kartak) درست می کنند. بر روی این ساقه ها با کامواهای رنگارنگ نقش های زیبایی خلق می کنند.
● احرامی (ehrami)
نوعی زیرانداز است که در گذشته به عنوان سجاده از آن استفاده می کردند. احرامی عمدتاً در اندازه های ۷۰ و ۹۰ تولید می شود. امروزه از احرامی به عنوان کناره های قالی و روی پله ها نیز استفاده می شود. مواد اولیه اش نخ و پشم است و در ۳ شهر بسیار تاریخی خوزستان یعنی بهبهان، دزفول و شوشتر تولید می شود.
● حصیر (hasir)
از تولیدات ناحیه جنوبی خوزستان و خاصه ایرانیان عرب زبان است که صاحبان نخیلات هستند. تولید حصیر همچون کپو است با این تفاوت که مواد اولیه آن ساقه های بریده شده نخل است. سبدهای بزرگ و کوچک، کلاه های حصیری در رنگ های مختلف تولید دست صنعتگران عرب زبان است. حصیر بافته شده چون قالی برای انداختن روی زمین و یا روی داربست ها برای جلوگیری از اشعه خورشید است. عمده ترین محل رونق این حرفه شهرهای شادگان، دشت آزادگان، آبادان و خرمشهر است.
● گلیم (gilim)
عشایر بختیاری نخستین تولیدکننده گلیم در خوزستان هستند. بافت گلیم به وسیله عشایر ترک زبان از ناحیه کوهستان با توجه به وضع طبیعی کوچ و سرما از پشم رشته شده و رنگ های متنوع در آن به کار آمده است که همه گیاهی هستند. دختران ترک زبان هفتگلی مهم ترین مرکز تولید گلیم در استان به شمار می آیند. در ابتدا و انتهای گلیم هفتگل، حاشیه ای به نام «ملیله» بافته می شود.
● عبا (aba)
یکی از تولیدات بسیار مشهور و قدیمی شهرستان بهبهان است. این شهرت به علت بافت بسیار خوب و مرغوب این عباست که تولیدات را تا سرحدات کشورهای حاشیه خلیج فارس کشانده است تا آنجا که این تولید را رقیب بی چون و چرای عبای یمنی دانسته اند. عبای بهبهان از پشم شتر و نیز از پشم یک نژاد خاص از گوسفند عربی است که با سرپنجه هنرمندان بهبهانی شکل و شهرتی جهانی به خود گرفته است.
● گبه «خرسک» (gabeh)
گبه از صنایع دستی شمال و شرق خوزستان است که در گویش محلی به آن خرسک (khersak) می گویند. گبه از هنرهای خاص دختران و زنان محلی است که بدون نقشه با توجه به طبیعت و ذهن خلاق عشایر بختیاری است. محل عمده تولید این بافته بخش لالی از شهرستان مسجدسلیمان و الوار گرمسیر و شهر اندیمشک است.
● گیوه (giveh)
پاپوش بسیار سبک و راحتی است که رویه آن را با ریسمان و نخ پرگ (prag) یعنی ریسمان پنبه ای بافته و ته آن را از چرم و پوست گاو درست می کنند. این صنعت خاص شهرهای دزفول و بهبهان است و در این شهرها بسیار رواج دارد.
● محرق (moharagh)
این صنعت در خوزستان بسیار جوان است ولی به دلیل فراوانی مواد اولیه اش گسترش بسیار وسیعی دارد و هم اکنون در مراکز آموزش استان به علاقه مندان آموزش داده می شود.
محرق کاری شباهت زیادی به معرق کاری دارد با این تفاوت که تابلوهای محرق ساده تر و در نتیجه سریع تر از معرق ساخته می شوند. مواد اولیه این هنر ساقه های جو و گندم است که با تکنیکی بسیار ساده بر روی زمینه پارچه ای و یا سطوح صاف چسبانده می شوند.
● خراطی (kharati)
هنر مردم دزفول است و عمدتاً در بازارهای قدیمی دزفول تولید می شود. محصولات زیبایی از قبیل مبلمان، جالباسی، قلیان، گهواره، سبدهای نگهداری مجلات، روزنامه، نرده، میل زورخانه، جاکفشی و ظروف مختلف و ظریف هنر از انواع چوب بویژه چوبی به نام «جغ» از عمده تولیدات این هنر و صنعت است.
● نساجی سنتی
این هنر در شوشتر و دزفول به سال های بسیار دور برمی گردد. تولید زربفت شوشتری و نیز پوشش خانه کعبه از دیبای شوشتری است. از عمده محصولات نساجی می توان به جاجیم، زیلو، موج، ملحفه، چادرشب و لنگ اشاره کرد. ده ها نوع محصولات دستی دیگر در این استان پهناور و متمدن موجود است که بعضی بسیار محدود و فقط در همان حوزه عشایر مصرف می شود. مثل بافت و ریس (کارتی باف)، خورجین، چوقا، هور، توبره، جل، مهره، رندی، شله و... که همگی به دست عشایر و با مواد اولیه ای شامل پشم و موی بز و پوست گوسفندان تهیه شده و با مواد گیاهی رنگ آمیزی می شوند.

منصور محرابی فرد

منبع : روزنامه ایران