جغرافیای مدینه منوره

● بقیع
بقیع غرق د گورستان مدینه منوره است که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بسیاری از صحابه و پس از رحلت ایشان چهار تن از ائمه معصومین علیهم السلام و نیز تعدادی از بزرگان تابعین و سادات اهل بیت عصمت و طهارت در آن به خاک سپرده شده اند، از آن زمان تاکنون نیز هزاران نفر از دانشمندان ، زاهدان و صلحا، که در مدینه از دنیا رفته اند، در همین گورستان مدفون شده اند پیامبر صلی الله علیه و آله برای آرمیدگان در این قبرستان احترام خاصی قائل بود این گورستان که در قسمت شرقی مسجد النبی صلی الله علیه و آله قرار دارد، در دوره جاهلیت اهمیت چندانی نداشته
بقیع تا یکصد سال قبل حصاری نداشته ، اما اکنون محصور گشته ، و از گذشته تاکنون مسلمانان هر فرقه و مذهب ، پس از زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله به بقیع آمده ، اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگر آرمیدگان در این گورستان را زیارت می کنند
▪ مدفون شدگان در بقیع
روبروی درب کنونی کمی سمت راست ، قبور مطهر چهار امام معصوم علیهم صلوات الله قرار دارد :
۱) امام حسن بن علی علیه السلام
امام مجتبی علیه السلام در نیمه رمضان سال سوم هجرت در مدینه زاده شد و از همان دوران کودکی شدیدا مورد علاقه رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار گرفت ایشان ، در کنار پدر بزرگوارش امیرمؤمنان علیه السلام در جنگهای جمل صفین و نهروان شرکت جست و پس از شهادت پدر، به امامت منصوب و مدت حدود شش ماه خلافت کرد سپس معاویه
جنگی را بر آن حضرت تحمیل نموده ، مردم نیز ایشان را تنها گذاشتند و سرانجام به تحریک معاویهٔ بن ابی سفیان در سال ۵۰ ه ق توسطهمسرش جعده دختر اشعث بن قیس ، مسموم و به شهادت رسیدند، و در بقیع به خاک سپرده شدند
۲) امام زین العابدین علی بن الحسین علیه السلام
امام سجاد علیه السلام در سال ۳۸ه ق به دنیا آمد، و در دوران امامت حسن بن علی علیه السلام و پدر بزرگوارشان حسین بن علی علیه السلام رشد یافتند، در کربلا همراه پدر
بودند اما به دلیل بیماری نتوانستند سلاح بدست گیرند سپس با دیگر اسیران آن حضرت را به شام بردند و از آن پس نزدیک سی و چهار سال امامت کرد و سرانجام در سال ۹۴ه
ق به تحریک ولید بن عبدالملک مسموم و به شهادت رسید و در کنار امام مجتبی علیه السلام در بقیع مدفون گردید زهد و عبادت و کرم و بزرگواری آن حضرت زبانزد خاص و عام و
دوست و دشمن بود
۳) امام محمد بن علی بن الحسین علیه السلام
امام باقر علیه السلام در سال ۵۸ه ق به دنیا آمد و تا سال ۹۴ه ق در کنار پدر بزرگوارش در مدینه زندگی کرد پس ازشهادت پدر رهبری را در دست گرفت و توانست شاگردان
فراوانی را تربیت نموده ، در نشر معارف اسلامی و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله گام های بلندی بردارد، آن حضرت را باقرالعلوم یعنی شکافنده دانش ها لقب داده اند امام باقر
علیه السلام در سال ۱۱۴و یا ۱۱۷ه ق به تحریک هشام بن عبدالملک به شهادت رسیدند و در کنار پدر بزرگوارشان در بقیع به خاک سپرده شدند
۴) امام جعفر بن محمد الصادق علیه السلام
آن حضرت در سال ۸۰یا ۸۳ه ق به دنیا آمدند و پس از شهادت پدر، رهبری پیروان اهل بیت علیهم السلام را بر عهده گرفتند و در دوران حیات پر بار خود هزاران شاگرد را دررشته ها و علوم مختلف تربیت کردند منصور دومین خلیفه عباسی بر آن حضرت به شدت سخت گرفت و سرانجام نیز در ۲۵شوال ۱۴۸ه ق به تحریک وی ، آن حضرت مسموم و به شهادت رسید و در بقیع کنار جد و پدرش مدفون شد
در کنار قبور چهار امام از اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله دو قبر دیگر وجود دارد که یکی از آنها قبر عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگری قبر
فاطمه بنت اسد مادر امیرمؤمنان علی علیه السلام است عباس بن عبدالمطلب (ع )
وی از شخصیتهای بزرگ قریش و ۲ یا ۳ سال از رسول خدا صلی الله علیه و آله بزرگتر بود در سال دوم با اکراه به همراه قریش در جنگ بدر شرکت جست سپس به اسارت
مسلمانان درآمد و با فدیه آزاد شد و سرانجام در زمره بهترین یاران پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار آمد پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان علی بن
ابیطالب علیه السلام وفادار ماند و در سال ۳۳ه ق در مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع مدفون شد
فاطمه بنت اسد
او همسر ابوطالب ، مادر علی بن ابیطالب علیه السلام و ازنخستین بیعت کنندگان با رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و در سرپرستی پیامبر سهم بسزائی داشت وی از آن
چنان قداستی برخوردار گردید که به درون کعبه راه یافت و فرزندش علی بن ابیطالب علیه السلام را در آن جا به دنیا آورد در ماتم او رسول خدا صلی الله علیه و آله به شدت
متأثر شد و بر جنازه اش نماز گزارد و در حالی که بر وی می گریست او را در قبر نهاد
قبر منسوب به حضرت فاطمه (س)علمای برجسته شیعه نظیر شیخ صدوق ، شیخ مفید، شیخ طوسی ، ابن طاووس و علامه مجلسی مدفن حضرت را خانه خودش ، که بعدا در مسجد قرار گرفت می دانند محلی که به عنوان قبر آن حضرت در بقیع مشخص شده ، پایین تر از قبور ائمه چهارگانه ، در قسمت راست ( شمال غرب ) آنها قرار گرفته است و احتمال دارد که اینجا محل قبر فاطمه بنت اسد باشد
● احد
احد در ناحیه شمالی مدینه رشته کوهی به طول تقریبی شش کیلومتر از شرق به غرب کشیده شده که به دلیل جدایی آن از دیگر رشته کوهها، احد خوانده می شود این کوه خاطره یکی از مهمترین جنگهای صدر اسلام را که بسیار دردناک بوده در سینه دارد در این غزوه بود که عده زیادی از اصحاب رسول خدا (ص ) به دلیل بی توجهی جمعی از مسلمانان به اوامر آن حضرت ، به شهادت رسیدند
● مقبرهٔ الشهداء
مسلمانان به دفن شهدای غزوه احد پرداختند و به یاد آنان مقبره ای در دامنه کوه احد ایجاد شد بهترین عزیزان اسلام ، از مهاجر و انصار از جمله حمزه ( عموی پیامبر ) و در آنجا
دفن شده اند حمزه و دو تن از دیگر شهدا در یک قسمت ، و دیگر شهیدان در فاصله ۲۵متری آنها مدفون شده اند علاقه و علقه مسلمانان با کوه احد، آن اندازه بود که رسول خدا
فرمود : احد ،کوهی است که ما را دوست دارد، و ما نیز آن را دوست داریم
● مسجد قبا
منطقه قبا در فاصله شش کیلومتری جنوب مسجد النبی قرار دارد و از نقاطخوش آب و هوای اطراف مدینه به شمار می آید بنا به نقل روایات بسیار، مسجد قبا مصداق آیه لمسجدأسس علی التقوی من أول یوم أحق أن تقوم فیه می باشد مسجد قبا نخستین مسجدی است که رسول خدا (ص ) آن را بنا کرده است مسجد قبا یکی از مهمترین و زیباترین مساجد مدینه است
● مسجد فضیخ
درباره فضیخ گفته شده است که نام درخت نخل بوده و یا اشاره به مسکری است که از درخت نخل گرفته می شد در جریان غزوه بنی نضیر رسول خدا (ص ) در آنجا خیمه ای
داشته و بدین مناسبت آن مکان را مسجد فضیخ نامیده اند مسجد فضیخ در میان نخلستانها، در شرق مسجد قبا و منطقه عوالی واقع شده محل این مسجد در خیابان عوالی ، پیش از مستشفی الوطنی قرار دارد
● مسجد الاجابه
مسجد الاجابه در شمال بقیع واقع است و با مسجد النبی پانصد متر فاصله دارد این مسجد به نام مسجد بنومعاویه هم شناخته می شود در منابع شیعه از مسجد مباهله در مدینه یاد شده که اکنون شهرت دارد که همین مسجد الاجابه است
● مسجد غمامه ( مصلی )
نخستین مسجد در منطقه غرب مدینه که نزدیکترین فاصله رادر حال حاضر با مسجد النبی دارد ( حدود پانصد متر ) مسجد غمامه یا مصلی که رسول خدا (ص ) در آن نماز عید را برگزار کرده است ( مصلی محلی است که برای برگزاری نماز عید و خارج از حدود شهر در یک فضای باز ساخته می شود )
● مساجد سبع
در شمال غربی مدینه ، کوهی وجود دارد به نام کوه سلع درسمت غربی کوه و سپس در پایین آن تعدادی مسجد وجود دارد که آنها را به نام مساجد فتح می خوانند که مساجد در حال حاضر شش عدد است در همان سمت ، مسجدی با نام قبلتین وجود دارد که همراه شش مسجد دیگر هفت مسجد می شود و به مساجد سبعه ، یعنی مساجد هفتگانه شهرت یافته است
● مسجد قبلتین
مسأله تغییر قبله در پانزدهم شعبان سال دوم هجرت روی داد تا پیش از آن مسلمانان به سوی بیت المقدس نمازمی خواندند طعنه یهودیان و دعای رسول خدا (ص ) سبب شد
تا خداوند ضمن آیات ۱۴۲تا ۱۵۰سوره بقره ، تغییر قبله را به سوی کعبه بیان کند بنابر برخی روایات این آیات در این مسجد نازل شد این مسجد محرابی در جهت کعبه دارد و محل قبله پیشین آن نیز در داخل مسجد مشخص شده است مسجد قبلتین در شمال غربی مدینه در فاصله ۵/۳ کیلومتری مسجدالنبی قرار دارد
● مسجد فتح
مهمترین مسجد از مساجد فتح مسجدی است که به نام مسجد فتح یا مسجد الاعلی و مسجد الاحزاب شهرت دارد و بر روی کوهی قرار گرفته که پشت آن کوه مسیر حفر خندق در جنگ احزاب بوده است حضرت در این مکان برای پیروزی سپاه دعا کردند مساحت مسجد فتح حدود ۲۴متر مربع و ارتفاع آن حدود سه متر است
● مسجد فاطمهٔ الزهراء (س )
در نزدیکی مسجد فتح واقع شده و در حال حاضر مسجد حضرت فاطمه (س ) دارای ۵/۷ متر طول و حدود ۵/۲ متر عرض است و محراب کوچکی نیز در آن وجود دارد
● مسجد حضرت علی (ع )
از میان شش مسجد موجود، مسجدی نیز اختصاص به علی بن ابی طالب (ع ) دارد برخی از محققان برآنند مسجدی که اکنون به نام ابوبکر شهرت دارد همان مسجد علی (ع ) است کما اینکه مسجدی که با نام مسجد علی (ع ) شناخته می شود،
مسجد ابوبکر است این مسجد نیز بر زمینی مرتفع قرار گرفته که با پشت سر گذاشتن چند پله می توان به آن رسید مساحت این مسجد در حدود ۲۰۰متر مربع است
● مسجد سلمان
این مسجد دارای شبستان و صحن است و /۵۰۸ متر طول و ۷متر عرض دارد
● مسجد ابوذر
مسجدی است که امروزه به نام مسجد ابوذر، صحابی راستگوی رسول خدا (ص )، شهرت داشته و در خیابان ابوذر در فاصله پانصد متری مسجد النبی واقع شده است نام
اصلی این مسجد، مسجد البحیر یا مسجد الاسواف یا مسجد السجده بوده است در روایت آمده که حضرت سجده طولانی در این مسجد داشته است
● مسجد ثنیهٔ الوداع
ثنیهٔ الوداع به مدخل ورودی شهر اطلاق می شود، جایی که از مسافران استقبال به عمل می آید مدینه دارای دو ثنیه بوده است ، یکی به سمت مکه و دیگری به سوی شام آنچه اکنون باقی مانده و جای آن مشخص است ، مدخل شام است که در جاده احد قرار دارد در این مسیر، در قسمت غرب آن ، کوههای سلع و ذباب و در سمت راست آن مسجد ثنیهٔ الوداع قرار دارد رسول خدا (ص ) در بازگشت از تبوک ، در اینجا مورد استقبال قرار گرفت
● مسجد سقیا
این مسجد در حره سقیا قرار داشته و طبق روایتی ، رسول خدا (ص ) در آنجا از آب چاه سقیا وضو گرفته و برای مردم مدینه دعا کرده است همچنین گفته اند که رسول خدا (ص ) در مسیر حرکت به بدر در آنجا تأمل کرده و پس از سان دیدن از سپاه افراد کم سن و سال را بازگرداند برخی بر این باورند که این مسجد از بین رفته و برخی آن را باقی می دانند
● مسجد و مشربه ام ابراهیم
مشربه ، یعنی بستان در این مکان ماریه قبطیه ، ابراهیم فرزند رسول خدا (ص ) را به دنیا آورده است مشربه ام ابراهیم از جاهایی است که در روایت امام صادق (ع) رفتن به آنجا و نماز خواندن در آنجا به عقبهٔ بن خالد توصیه شده و حضرت فرموده است که : و هی مسکن رسول الله و مصلاه در حال حاضر آثار بنای مشربه از بین رفته و صورت یک قبرستان باقی مانده است منابع شیعه ، زیارت مشربه ام ابراهیم و نماز خواندن در آنجا تأکید شده است
● مسجد مصبح
از جمله مساجدی که در قبا بوده مسجد مصبح است بنا به گفته خیاری این مسجد هنوز باقی است ، ساختمانی است بدون سقف در کنار مستودعات غسان در قبا، در جنوب غربی مسجد قبا
● مسجد بنات بنی النجار
مسجدی کوچک در فاصله تقریبی صد متری ، در شمال مسجد جمعه با مساحت تقریبی دوازده متر مربع تا سال ۱۳۷۳شمسی وجود داشت این مسجد از مساجد قدیمی مدینه بوده و شایع بوده که دختران بنی نجار در اینجا ایستاده و وقتی
رسول خدا (ص ) وارد قبا شدند سرود طلع البدر علینا رامی خواندند
● مسجد رد شمس
در کتابهای تاریخی آمده است که مسجد رد شمس با مسجد فضیح یکی است و درباره نامگذاری آن به رد شمس یا شمس نیز آمده است که در جریان محاصره قلعه بنی
نضیر، رسول خدا (ص ) هنگام عصر به خواب رفت و سرش روی زانوی امیر مؤمنان ، علی (ع ) بود نزدیک غروب خورشید بیدار شد و وقتی متوجه گردید که امام هنوز نماز
عصر را نخوانده است از خداوند خواست خورشید را بازگرداند تا امام نماز بگزارد این روایت را به نام حدیث رد شمس می شناسند و جمعی از راویان اهل سنت نیز آن را نقل کرده اند
● مسجد الدرع
از یادگارهای غزوه احد مسجد الدرع است ، مسجدی که سر راه رسول خدا قرار داشت در تاریخ آمده است که رسول خدا (ص) در آنجا توقف کوتاهی داشته اند و برای نماز ( درع و ) زره خود را درآوردند مسجد الدرع که اکنون در این مسیر قرار دارد یادگار رسول خدا (ص ) در آنجاست گفته شده حضرت نماز مغرب و عشاء را در آنجا خوانده و تا صبح روز بعد
ماندند این مسجد بعدها به نامهایی چون مسجد الدرع ، مسجد البدائع و مسجد الشیخین نامیده شده است
● مسجد مباهله
مسجدی را که به نام مسجد مباهله نشان می دهند، نماینده رویدادی تاریخی و بزرگ است مباهله در لغت بر یکدیگر نفرین و لعنت کردن است در سال دهم هجرت گروهی از ترسایان نجران ( ناحیه ای است در یمن در جنوب عربستان ) نزد رسول (ص ) آمدند و درباره عیسی (ع ) با او گفتگو کردند رسول خدا (ص ) فرمود : عیسی بنده خدا و کلمه او بود که آن را بر مریم القا فرمود گفتند چگونه ممکن است انسانی بی پدر به دنیا آید ? قرآن در
اینباره نازل شد که مثل عیسی ، مثل آدم است چون گفتگو دراز گردید رسول (ص ) به حکم خدا فرمود : ما و شما پسران زنانمان و خودمان به مباهلت شویم تا لعنت خدا بر
دروغگویان باشد در آن روز که بیست و چهارم و به قولی بیست و یکم ذوالحجه بود، رسول خدا با علی مرتضی و زهرا و حسن و حسین علیهم السلام بیرون شدند ترسایان چون
هما و جلال آن بزرگواران را دیدند، ترسیدند و از مباهله چشم پوشیدند و با رسول خدا مصالحت کردند و جزیه پذیرفتند
● مسجد المغسله
این مسجد با نام مسجد بنی دینار نیز شناخته می شود ابن شبه نوشته است که رسول خدا (ص ) بارها در این مسجد نماز خوانده است این مسجد اکنون در منطقه ای قرار دارد که آن را مالحه نامند و خانه های زیادی اطراف آن را گرفته است

منبع : سازمان تبلیغات اسلامی استان خوزستان