آداب تلاوت قرآن

قرآن کتاب هدایت و راهنمای عمل است، که انس با آن ما را از هرچیزی بی نیاز می سازد و درمان دردهای روحی و اجتماعی است. اگر با این دید به سراغ آن برویم، و در صحنه زندگی از آن بهره بگیریم، از سرگردانی و گمراهی نجات می یابیم.
امام سجاد(علیه السلام) در اهمیت انس با قرآن می فرمایند:
«بار خدایا... و آن را روشنایی و نوری ساختی که ما با پیروی از آن، از تاریکی های گمراهی و نادانی رستگاری می یابیم. و آن را بهبودی و شفایی قراردادی برای کسی که به نیت فهمیدن و گرویدن و تصدیق کردن، برای شنیدنش سکوت کرده و خاموش شده. و ترازوی عدل و داد گردانیدی که زبانش از حق و درستی بر نمی گردد و آن را نور هدایت قراردادی که برهان و دلیل آن از گواهان خاموش نمی شود. وآن را علامت نجات و نشانه رهایی ساختی که هرکس راه و رسم راستین آن را قصد کند، گمراه نمی شود. و هرکس به دستگیره نگهداری آن دست بیاویزد، دستهای هلاکت و نابودی به او نمی رسد...»۱
همانطور که حضرت رسول اعظم (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام)، قرآن را کتاب زندگی دانسته و با تلاوت و تدبر در آیات آن، راه زندگی را جسته و برای مردم بیان می داشتند. در سال اتحاد اسلامی ، توجه ویژه به قرآن و رعایت آداب تلاوت و تدبر در آن، ما را به این کتاب هدایت نزدیکتر می سازد. لذا بحث آداب ظاهری و باطنی تلاوت قرآن کریم را مورد بررسی قرار می دهیم.
برای آنکه بتوانیم با تلاوت آیات نورانی قرآن به گوهرهای ناب آن دست یابیم و توفیق تدبر در آن را بیابیم، آداب ظاهری و باطنی تلاوت را باید رعایت کنیم.
● آداب ظاهری تلاوت قرآن کریم
الف) آداب قبل از قرائت
پاکیزگی بدن، وضوگرفتن یا غسل کردن قبل از تلاوت قرآن زمینه دریافت نور الهی و بهره مندی از آیات قرآن را فراهم می نماید. و البته طهارت با قصد قربت می تواند زمینه طهارت روح و پاکی از آلودگی های نفسانی و پلیدی غرور را فراهم سازد. «لایمسه الاالمطهرون» ۲ قرآن را مس نمی کنند مگر کسانی که طاهر شده اند.»
پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: گذرگاه قرآن را نظافت کنید: عرض شد: ای رسول خدا، گذرگاه قرآن چیست؟ فرمودند: دهانهایتان. عرض شد: با چه تمیزش کنیم؟ فرمودند: با مسواک نمودن. ۳
در این حدیث شریف، به نظافت جسم و خصوصا دهان اشاره شده است. تا دهان مجرای نور قرار گیرد و فرشتگان الهی از نزدیکی به قاری لذت می برند.
قرائت قرآن در حال ایستاده بهتر از نشسته و در حال نماز از سایر حالات بهتر است. حضرت باقر (علیه السلام) فرمود: «هر که قرآن را در حال ایستاده در نمازش بخواند، خداوند در برابر هر حرفی از آن صد حسنه برای او بنویسد، و هرکس آنرا در نمازش نشسته بخواند، خداوند برای هر حرفی پنجاه حسنه برایش بنویسد و هر که قرآن را در غیر از نمازش بخواند، خداوند برای هر حرفی ده حسنه برایش بنویسد.»۴
ب) آداب قرائت قرآن
۱) شروع قرائت قرآن با خواندن دعای آن: دعاهای مختلفی در هنگام شروع قرائت نقل شده است و خواندن آنها مستحب است که در کتب ادعیه آمده است.
۲) پناه بردن به خدا از شر شیطان: استعاذه در لغت به معنای پناه بردن به خداست و به عبارتی، پناهنده شدن به خدا از شر بدی ها و شیطان است. استعاذه لفظی به گفتن ذکر «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» است ولی در واقع باید به خدا پناهنده شد. و با توسل جستن به ائمه اطهار (علیهم السلام) از خداوند بخواهیم که ما را در ظل توجهات خود قرار داده و پناهمان دهد تا از دسترس وسوسه های شیطان برهیم. چنانچه قرآن کریم می فرماید: «فاذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشیطن الرجیم» ۵ چون خواهی قرآن را تلاوت کنی، از شر وسوسه شیطان، به خداوند پناه ببر.»
امام صادق(علیه السلام) در روایتی فرموده اند «اغلقوا ابواب المعصیه باالاستعاذه و افتحوا ابواب الطاعه بالتسمیه ۶ درهای معصیت را با استعاذه ببندید و درهای اطاعت را با گفتن بسم الله الرحمن الرحیم، باز نمایید.»
امام خمینی در مورد پناه بردن به خدا از شر شیطان فرموده اند: «از آداب مهمه قرائت... استعاذه از شیطان رجیم است، که خار طریق معرفت ومانع سیر و سلوک الی الله است. و این استعاذه و پناه بردن، با لقلقه لسان و صورت بی روح و دنیای بی آخرت تحقق پیدا نمی کند.
چنانچه مشهود است که این لفظ (استعاذه) را کسانی هستند که چهل، پنجاه سال گفته و از شر این رهزن نجات نیافته و در اخلاق و اعمال، بلکه عقاید قلبیه از شیاطن تبعیت و تقلید نموده اند. اگر درست پناه برده بودیم، از شر این پلید، ذات مقدس حق تعالی که فیاض مطلق و صاحب رحمت واسعه و قدرت کامله و علم محیط و کرم بسیط است ما را پناه داده بود. و ایمان و اخلاق و اعمال ما اصلاح شده بود.» ۷
۳) شروع قرائت با نام خدا: پس از پناه بردن به خدا و استعاذه از شر شیطان، انسان با نام و یاد خدا، شروع به قرائت می نماید، تا نفس خود را آماده تجلی نور حق نماید.
همانطور که در حدیث نبوی، نام خدا را در هر امری سفارش نموده است:«هر کار ارزشمندی که با اسم خدا شروع نشود، آن کار، ناقص و ابتر (ناتمام) است.»۸
در آیات کریمه قرآن هم یادآوری شده است که حضرت نوح در برابر سیل، طوفان و امواج نام خدا را بر زبان و قلبش جاری ساخت «بسم الله مجریها و مرسیها» ۹ حرکت و توقف کشتی با نام خدا انجام یافت.
همچنین حضرت سلیمان در ابتدای نامه خود به بلقیس نوشت:«انه من سلیمن و انه بسم الله الرحمن الرحیم» ۰۱ و خداوند هنگام تعلیم قرآن به پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه وآله) فرمود: «اقرا باسم ربک... ۱۱ (ای پیامبر) بخوان به نام پروردگارت»
نام و یاد خدا، موجب نورانیت قلب شده و انوار الهی در آن جا می گیرد و روح را صفا می بخشد.
۴) نگاه کردن به قرآن: بسیاری از صحابه، قرآن را از روی مصحف می خواندند و با نظر نمودن به آیات الهی، روح خود را صفا می بخشیدند.
حضرت صادق (علیه السلام) فرموده اند:«هر که قرآن را از روی آن بخواند از دیدگان خود بهره مند شود، و سبب سبک شدن عذاب پدر و مادرش گردد، اگرچه آن دو کافر باشند.» ۲۱
۵) خواندن قرآن با صدای خوش و با ترتیل: خواندن قرآن، لازم است با صدای زیبا باشد تا هم در روح فرد قاری اثرگذار باشد و هم شنوندگان با تلاوت زیبا، هرچه بیشتر در فضای معنوی آن قرار بگیرند. حضرت رسول اعظم (صلی الله علیه و آله) فرموده اند:«لکل شیء حلیه، و حلیه القرآن الصوت الحسن؛ ۳۱ برای هر چیزی زینتی است، و زینت قرآن، صوت زیبا و نیکوست.»
ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز با تلاوت زیبا و دلنشین خود موجب دلگرمی و جذب مردم به قرآن کریم می شدند چنانچه علی بن الحسین (علیه السلام) در خواندن قرآن، خوش صداترین مردم بود. امام باقر (علیه السلام) نیز صدایی خوش تر از دیگران داشت: ۴۱
۶) قرائت با حزن و اندوه: حضرت صادق (علیه السلام) در رابطه با خواندن قرآن همراه حزن فرموده اند: «ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن؛ ۵۱ قرآن برای اندوه (و تاثر در نفوس مردمان) نازل شده پس آن را با آواز حزین بخوانید.»
آداب باطنی تلاوت قرآن کریم
الف) رفع حجاب ها
۱) رفع حجاب خودبینی:
یکی از حجاب هایی که در راه نفس وجود دارد، حجاب تکبر است که شیطان از آن بهره برده و نمی گذارد که انسان به راحتی از آن خلاصی یابد. و با وجود این حجاب انسان به فهم درستی از آیات نمی رسد.
۲) رفع حجاب آراء فاسد:
اگر انسان با اعتقادات غلط و نابجا به سراغ قرآن برود، آن عقاید باطل، موجب می شود تا فهم صحیحی از آیات نداشته و مطابق با نظر غلط خود، آنها را معنی نماید.
۳) حجاب عدم تفکر و تفسیر به رای:
یکی دیگر از راههای نفوذ شیطان آن است که انسان بدون تدبر در فهم معانی آن و با رای غلط خود به تلاوت قرآن بپردازد و آنها رانسنجیده، و از شناخت آیات الهی محروم بماند.
۴) رفع حجاب گناه:
گناه موجب کدورت و تباهی و سیاهی در قلب شده انسان را از درک حقایق بازمی دارد.
۵) رفع حجاب حب دنیا:
از حجاب های مهم دوستی و محبت نسبت به دنیاست که انسان را از ذکر و یاد حق بازمی دارد. امام خمینی (رحمه الله) فرموده اند: «قلب به واسطه این محبت از ذکر خدا غافل می شود و از ذکر و مذکور اعراض می کند و و هرچه علاقمندی به دنیا و اوضاع آن زیادت شود، پرده و حجاب قلب ضخیم تر گردد...» ۶۱
۶) خود را مخاطب قرآن قرار دادن:
انسان در هنگام قرائت قرآن، باید طوری به معانی آن توجه نماید که گویی قرآن با او سخن می گوید و او در مقابل آیات الهی قرار داشته و مخاطب این آیات است و لذا در برابر آیات بشارت، ازخداوند فضلش را بطلبد و در برابر آیاتی که ازعذاب الهی خبر می دهد، رهایی از آن عذاب را از خدا بخواهد.
در سیره امام رضا (علیه السلام) آمده است که در راه سفر به خراسان، شبها در بسترشان، بسیار قرآن می خواند وهرگاه به آیه ای که ازبهشت یاد شده بود می رسید، از خدا آن را مسئلت می کرد و اگر از آتش یاد می شد، به خدا پناه می برد. ۷۱
ج) تدبر در آیات الهی:
انسان باید همواره در هنگام تلاوت آیات الهی، در فهم معانی آن بکوشد. چنانچه پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) فرموده اند:«وای به حال کسی که آن را بخواند و در آن نیندیشد.» ۸۱ قرآن نیز شرط بهره مندی از آیات الهی را تدبر دانسته و می فرماید:«افلایتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها»۹۱
براستی مانع و کلید قفل دلها، گناه است. با دل زنگ زده و قفل خورده نمی توان به سراغ نور رفت و آن را در دل خود جای داد.

زهرا ارجمندشکوهی
۱-صحیفه سجادیه، ترجمه محمد رسولی، ص ۵.۲۸
۲-واقعه ..۷۹
۳-میزان الحکمه، محمدمحمدی ری شهری، ج ۸، ص ۵۸-.۸۶
۴-اصول کافی، ج ۴، باب ثواب قراءه القرآن ج ۱، ص .۴۱۴
۵-نحل. ۸۹.
۶-سفینه البحار، شیخ عباس قمی، ج ۲، ص ۷۱۴.
۷- آداب الصلوه ، امام خمینی، ص ۴۴۲، (با تلخیص).
۸- تفسیر صافی، ج ۱، ص ۲۵؛ نقل از المیزان، ج ۱، ص ۵۲، (ترجمه موسوی همدانی).
۹- هود.۴۱.
۱۰- نمل.۳۰.
۱۱- علق.۱.
۲۱- اصول کافی، باب قراءه القرآن فی المصحف، ج ۴، ص ۷۱۴، ح۱.
۳۱- همان، باب ترتیل القرآن بالصوت الحسن، ص ۰۲۴، ح ۹.
۴۱- همان، ص ۰۲۴، ح ۱۱.
۵۱- اصول کافی، باب ترتیل القرآن بالصوت الحسن، ج ۴، ص ۸۱۴، ح ۲.
۶۱- قرآن، باب معرفت الله، سخنان امام خمینی درباره قرآن، ص ۹۸.
۷۱- گزیده میزان الحکمه، ص ۶۳۷، ح .۵۱۹۲
۸۱- بحار، ج ۱۴، ص ۳۵۲.
۹۱- محمد. ۴۶۴ ۷۹۶

منبع : روزنامه کیهان