گردشگری پیچیده ترین صنعت جهان سوم

صنعت جهانگردی امروزه به یکی از بزرگ ترین و پردرآمدترین بخش های اقتصادی دنیا تبدیل شده و مطابق نظر سازمان جهانی گردشگری این صنعت بزرگ ترین صنعت فعال در جهان است. گردشگری بین المللی بخشی از صنعت گردشگری است که مربوط به تجارت ها، خدمات و درآمدهای حاصل از گردشگرانی است که از کشورهای دیگر خارج از محل اقامت خود بازدید می کنند. برخی کارشناسان، گردشگری بین المللی را «امید بخش ترین، پیچیده ترین و جایگزین ترین صنعتی که جهان سوم با آن روبه رو است» معرفی کرده اند. آمارهای بین المللی و دیدگاه کارشناسان جهانگردی نشان می دهد که این صنعت تا سال ۲۰۱۰ میلادی به بزرگ ترین صنعت دنیا تبدیل خواهد شد و درآمد اقتصادی چشمگیر و فرصت های شغلی بی شماری را برای کشورهای مختلف فراهم می آورد و نقش مهمی را در فقرزدایی کشورهای محروم و مناطق توسعه نیافته بازی خواهد کرد. براساس اطلاعات منتشر شده از سوی سازمان جهانی جهانگردی، در سال ۲۰۰۴ میلادی، تعداد ۷۶۳ میلیون گردشگر بین المللی از مرزهای بین المللی کشور خود خارج شده و در کشورها و مناطق مختلف به گردش پرداخته و درآمدی در حدود ۶۲۳ میلیارددلار ایجاد کرده اند.
اما در این میان سهم ایران از کل گردشگری بین المللی در سطح جهان، به رغم وجود جاذبه های متنوع فرهنگی از قبیل آثار تاریخی، موزه ها، مکان های دیدنی و زیارتی، سنت ها شامل جشنواره های ملی، هنر و صنایع دستی، موسیقی، فرهنگ عامه و آداب و رسوم بومی، مناطق طبیعی زیبا شامل پارک های ملی، حیات وحش، سواحل دریا، مراکز کوهستانی و سایر جاذبه ها همانند آب و هوا، چهار فصل بودن ایران، مراکز آب درمانی همچون چشمه های آب معدنی و از همه مهم تر قدرت بالای خرید گردشگران (به دلیل ارزانی نسبی کالاها و خدمات مورد نیاز) تنها ۰‎/۱ درصد می باشد. این درحالی است که برطبق آمارهای سازمان جهانی گردشگری و سازمان یونسکو، ایران می تواند جزو ده کشور اول دنیا از لحاظ ورود گردشگر بین المللی باشد. بنابراین با توجه به وجود عوامل فوق الذکر و سهم بسیار ناچیز ایران از صنعت گردشگری درمی یابیم که صنعت گردشگری نتوانسته است نقش خود را به عنوان یک عامل توسعه اقتصادی کشور و معرفی ایران به عنوان یک کشور توریستی و فرهنگی به خوبی ایفا نماید. لذا این سؤال مطرح می شود که چه عواملی باعث عدم توسعه این صنعت در کشورمان شده است. هدف از نوشتار زیر بررسی عدم فعالیت شرکت های چندملیتی گردشگری در ایران به عنوان یکی از علل توسعه نیافتگی صنعت گردشگری کشور می باشد.
● نقش سرمایه گذاری مستقیم خارجی و شرکت های چندملیتی در اقتصاد گردشگری
از نیمه دهه ۸۰ تاکنون کشورهای روبه توسعه به طور فزاینده ای سرمایه گذاری مستقیم خارجی (foreign direct) (investment) را بررسی کرده اند. سرمایه گذاری مستقیم خارجی نه تنها شامل تأمین مالی سرمایه، بلکه شامل تأمین مالی وام ها، تخصص مدیریت، تکنولوژی های جدید، مهارت های فنی و دسترسی به بازارهای جهانی را دربرمی گیرد و درواقع اغلب عناصر غیرمالی مجموعه سرمایه گذاری است که مورد توجه کشورهای در حال توسعه می باشد.
افزایش درآمدهای واقعی، ناشی از سرمایه گذاری مستقیم خارجی بیشتر از افزایش حاصل در درآمد سرمایه گذاران است و در واقع بازده اجتماعی بیش از بازده خصوصی می باشد. سرمایه گذاری خارجی بهره وری و کیفیت تولید را افزایش و هزینه های تولید و قیمت کالا را کاهش می دهد، این منافع به طور کامل نصیب سرمایه گذار خارجی نمی شود و منافع آن به شکل افزایش دستمزد واقعی نیروی کار، کاهش قیمت ها، افزایش درآمدهای مالیاتی دولت و تحقق صرفه های خارجی (توانایی های مدیریتی، پرسنل فنی، دانش و تکنولوژی، سازماندهی اداری، ابداع فنون جدید، افزایش اشتغال، کاهش مهاجرت از کشورهای فقیر به کشورهای غنی و...) همه بخش های اقتصاد کشور را منتفع می سازد.
اما باید توجه داشت که بخش عمده سرمایه گذاری مستقیم خارجی در کشورهای در حال توسعه را شرکت های چند ملیتی (multinational corporation) انجام می دهند. منظور از شرکت چندملیتی شرکتی است که در بیش از یک کشور تولید می کند و عملیات خارج از کشور را برای منافعش پراهمیت می داند.
گردشگری بین المللی در سال های اخیر رشد بسیار زیادی داشته و به تعبیر اقتصاددانان به مرحله تولید انبوه رسیده است. خاستگاه اصلی این صنعت کشورهای صنعتی پیشرفته می باشد به طوری که بیشترین تعداد گردشگران بین المللی و درآمد ایجاد شده، مربوط به کشورهای عضو سازمان همکاری های صنعتی (OECD) و بخصوص هفت کشور صنعتی بزرگ می باشد. گسترش گردشگری بین المللی دراین کشورها به دلیل پیشرفت های چشمگیر آنها در زمینه استفاده از تکنولوژی های نوین و افزایش سطح رفاه و کاهش ساعات کار در این کشورها که خود باعث افزایش تمایل به مسافرت خارجی در بین گروه های متوسط گردیده است، می باشد. افزایش شدید گردشگران در این کشورها موجب افزایش سودآوری خدمات دهی به این گروه ها گردیده و در نتیجه شرکت هایی بزرگ برای ارائه خدمات به وجود آمده است که این شرکت ها در سه شاخه اصلی صنعت گردشگری ـ یعنی هتل ها، خطوط هوایی و آژانس های مسافرتی فعال می باشند و طی دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ از نظر عملیاتی به طور فزاینده ای فراملیتی شده تا جایی که این بنگاه های بزرگ بر تمام دیگر بخش ها تسلط یافته اند.
امروزه وجود آژانس های مسافرتی و شرکت های توریستی، هتل ها و مؤسسات حمل ونقل ـ که بین گردشگر و یک مقصد انتخاب شده ارتباط برقرار می کنند ـ برای همه مسلم است و این شرکت های واسطه، بازار جهانی و بزرگ گردشگری را از طریق عملیات فراملیتی خود در کشورهای مبدأ و مقصد به وجود آورده، آن را تحت کنترل داشته و منافع سرشاری را از آن کسب می کنند و هم اکنون آن را تحت کنترل خود دارند. بزرگ ترین شرکت ها با گسترش عمودی فعالیت های خود را در هر نقطه ای از جهان در تمام بخش های بزرگ این صنعت منافعی دارند و تعهد پاسخگویی درقبال سیاست های تعیین شده از سوی یک دولت را ندارند.
● شرکت های چند ملیتی چگونه جریانات گردشگری بین المللی را کنترل می کنند؟
شرکت های بزرگ چند ملیتی از طریق ابزارهای مختلفی که در دست دارند جریانات گردشگری بین المللی را کنترل می کنند که مهم ترین این ابزارها در زیر به اختصار شرح داده می شوند:
الف) توانایی حجم بالای سرمایه گذاری
گردشگری بین المللی به زیرساخت هایی نظیر خطوط هواپیمایی، هتل ها، فرودگاه و مکان های جذاب و خاص به منظور جلب گردشگر و ایجاد حداکثر درآمد نیاز دارد و در واقع جاذبه های گردشگری برای کشورها یک منبع طبیعی نیست که بتوان به سادگی از آن استفاده کرد و استفاده و کسب درآمد از ناحیه جاذبه های گردشگری نیاز به سرمایه گذاریهای کلان دارد. با توجه به این که توانایی سرمایه گذاری در این زمینه در کشورهای در حال توسعه بسیار پائین بوده و در کشورهای پیشرفته نیز به دلیل حاکم بودن نظام اقتصاد بازار، دولت علاقه ای به چنین سرمایه گذاری هایی ندارد، لذا شرکت های بزرگ در این حالت وارد بازار شده و با سرمایه گذاری های خود بخش عمده اقتصاد گردشگری را به خود اختصاص می دهند.
ب) شبکه های بازاریابی قوی و هزینه های بالای تبلیغ
جلب گردشگران بین المللی نیازمند تبلیغات گسترده در جهت شناساندن جاذبه های هر کشور می باشد و با توجه به بالا بودن هزینه های تبلیغ بسیاری از کشورها توانایی انجام تبلیغ گسترده و مؤثر را ندارند. در این حالت شرکت های چندملیتی بزرگ با در دست داشتن بسیاری از ابزارهای تبلیغاتی و توانایی تحمل هزینه های بالای این امر امکان در کنترل گرفتن جریانات گردشگری بین المللی را دارا می باشند. در واقع شرکت های چند ملیتی با در دست داشتن ابزارهای تبلیغاتی گسترده و کارآمد از مکان هایی که خود در آنجا سرمایه گذاری کرده اند چهره ای مثبت و دلپذیر ایجاد کرده که جهانگردان را به مسافرت به آنجا ترغیب می کند. علاوه بر این با توجه به این که مبدأ سفربخش عمده گردشگران بین المللی کشورهای توسعه یافته و پیشرفته می باشد در این حال نظام بازاریابی این شرکت ها با استفاده از شبکه های کارآمد ایجاد شده در آنها عملیات بازاریابی را در جهت منافع آنها انجام داده و گردشگری بین المللی را تحت تأثیر قرار می دهد.
ج) ویژگی های خاص گردشگری
همانند بسیاری از کالاها و خدمات دیگر، گردشگری بین المللی دارای ویژگی های خاص خود می باشد که از جمله این ویژگی ها می توان به غیرقابل ذخیره بودن، ناملموس بودن، خریداری در محل عرضه، تنوع بسیار بالا، تقریباً تجدیدناپذیر، دارای خاصیت تکمیلی و مصرف همراه با دیگر کالاها و خدمات و... می باشد. بنابراین تجارت و فروش آن نیز به راحتی امکان پذیر نبوده و شرکت های چندملیتی با وجود دسترسی مستقیم به بازارهای صادرکننده گردشگر بین المللی و امکانات خاص خود (خطوط هواپیمایی بزرگ و منظم، هتل های زنجیره ای، شرکتهای تورگردانی بزرگ و...) توانایی رقابت دیگر رقبا و بخصوص کشورهای در حال توسعه را از بین برده و بیشترین منافع گردشگری بین المللی را به خود اختصاص می دهند. همچنین این شرکت ها توانایی افزایش کیفیت محصولات گردشگری در کنار کاهش قیمت وهزینه تمام شده آن را دارا می باشند و در واقع این شرکت ها با استفاده از ابزارهای سرمایه گذاری، تبلیغات و بازاریابی، تکنولوژی و مدیریت خود توانایی ایجاد مزیت نسبی در تولید بسیاری از محصولات گردشگری را دارند.
د) تکنولوژی پیشرفته، مدیریت قوی و نیروی انسانی کارآمد
برعکس تصور بسیاری از مردم گردشگری بین المللی با استفاده از تکنولوژی و سطح توسعه و رفاه ارتباطی مستقیم دارد و تنها انواع خاصی از گردشگری بین المللی هستند که چندان به استفاده از تکنولوژی پیشرفته در مقصد علاقه مند نیستند که این طیف بخش کوچکی از گردشگری بین المللی را به خود اختصاص می دهد. با توجه به این که گردشگری کالایی سلیقه ای می باشد استفاده از تکنولوژی جدید و انجام سرمایه گذاری در بخش های جدید امکان تداوم و گسترش گردشگری بین المللی را فراهم می سازد. شرکت های فراملیتی با استفاده از سطح بالای تکنولوژی و سرمایه خود در همه حال محصولات استاندارد جدیدی را خلق کرده و زمینه های جدید تقاضای گردشگری بین المللی را مورد توجه قرار می دهند. وجود مدیریت توانمند و نیروی انسانی متخصص در همه رده ها و بخش های این شرکت ها موجب جلب اعتماد و رضایت گردشگران از این شرکت ها شده و در نهایت جریان گردشگری را تا حدزیادی در کنترل آنها قرار داده است.
و) استفاده از صرفه های ناشی از مقیاس
با توجه به این که با افزایش میزان تولید در بیشتر موارد صرفه های ناشی از مقیاس یا تولید انبوه موجب کاهش هزینه تمام شده هر واحد محصول تولیدی می گردد. شرکتهای فراملیتی نیز از این اصل استفاد کرده و با استفاده امکانات گسترده خود در همه زمینه ها (حمل و نقل هوایی، هتل ها، تور گردان ها و...) و تعداد بسیار بالای گردشگر امکان کاهش قیمت خدمات خود را دارا می باشندو همین مورد تقاضای دریافت خدمات این شرکت ها - که همان کالای جهانگردی است - را بسیار افزایش می دهد. این امر نیز در کنار سرمایه موارد عنوان شده موجبات تسلط شرکت های بزرگ و چندملیتی در کشورهای پیشرفته را بر گردشگری بین المللی فراهم ساخته است.
● نتیجه گیری
سرمایه گذاری های مستقیم خارجی و شرکت های چندملیتی که بخش عمده این سرمایه گذاری ها را انجام می دهند نقش مهمی را در توسعه اقتصادی بسیاری از کشورها ایفا کرده و به تبع اقتصاد گردشگری بین المللی و جریانات گردشگری بین المللی باید جذب سرمایه گذاری های مستقیم خارجی را به عنوان یک راهکار تجربه شده و مهم در دیگر کشورها پذیرفت و زمینه های ایجاد و گسترش آن را در کشور فراهم کرد که در این راه هر چند تضمین سرمایه گذاری خارجی انگیزه های منفی را در سرمایه گذاری خارجی از بین می برد ولی جذب سرمایه خصوصی بیشتر منوط به ایجاد انگیزه های مثبت به شکل افزایش فرصت کسب سود است.
نکته دیگری که در زمینه استفاده از سرمایه گذاری های مستقیم خارجی بسیار مهم می باشد نحوه اجرا و سیاست گذاری کشورها در زمینه استفاده از توان سرمایه گذاری خارجی می باشد و باید توجه داشت که شرکت های بزرگ و چندملیتی به همان اندازه که می توانند در رشد و توسعه اقتصادی یک کشور مؤثر واقع شوند به همان اندازه نیز می توانند به اقتصاد، سیاست و فرهنگ یک کشور آسیب وارد کنند و این مورد بخصوص در زمینه هایی نظیر گردشگری بین المللی و تأثیر آن بر روی فرهنگ کشور مقصد بسیار آشکارتر می باشد.

مسعود الفتی

منبع : روزنامه ایران