ایلام، عروس زاگرس

استان ایلام به دلیل داشتن طبیعتی زیبا به عروس زاگرس معروف و شهرت دارد.
استان ایلام با داشتن ۶۰۰ هزار هکتار اراضی جنگلی معادل یک سوم جنگل های غرب کشور، ۱۵ رودخانه دائمی، ۲۰ سراب، ۳ اثر ملی ثبت شده، پدیده ها و چشمه های آب گرم متعدد، هزار گونه گیاهی ۳ منطقه حفاظت شده، ۵ ذخیره گاه جنگلی و حدود ۸۰ زیستگاه حیات وحش از نظر تنوع زیستی و محیط زیست طبیعی از جایگاه ممتازی در کشور برخوردار است.
وجود حدود ۱۱ درصد از ذخایر گاز و ۴ درصد ذخایر نفت کشور در قلمرو استان ایلام و به تبع آن طرح های متعدد اکتشاف و استخراج پالایش نفت و گاز در استان و داشتن حدود ۴۲۵ کیلومتر مرز با کشور عراق و توسعه مبادلات تجاری و خدماتی استان با کشور عراق از نظر مدیریت محیط زیست انسانی نیز از حساسیت ویژه برخوردار خواهد بود.
استان ایلام فروزان از تمدن دیرپای سرزمین عیلام باستانی است که حدود ۳ هزار سال قبل از میلاد پدید آمده و تا سال ۶۴۰ قبل از میلاد به حیات اجتماعی خود ادامه ودر عصر طلایی خود از شکوه و اقتدار برخوردار بوده است. در کتیبه های بابلی، عیلام را (آلام) یا (آلامتو) خوانده اند که به قولی به معنای کوهستانی یا کشور طلوع خورشید است. عیلامی ها سرزمین خود را (حتمی) یا
( هتامتی) به معنی سرزمین خدا می خوانند ولی سومریان و آکدی ها این سرزمین را عیلام یعنی سرزمین بلند و مرتفع می گفتند.
۲ دیدگاه در رابطه تاریخ ایلام قابل توجه و مطرح است: نخست این که استان ایلام به میان ۲ رود (بین النهرین) که مرکز تمدن های کهنی چون بابل، آکد، سومر و آشور است، همسایه بوده و آثار به دست آمده نیز بیانگر این نکته است. دیگر این که ایلام جزیی از تمدن عیلام قدیم است که این کشور شامل خوزستان، لرستان، پشتکوه، (ایلام امروزی) در کوه های بختیاری بوده و تاریخی حدود ۲ هزار ساله دارد. در هر حال ایلام با تاریخ و فرهنگ کهن و باستانی و مقاومت و پایداری در ۸ سال دفاع مقدس نقش انکارناپذیری در پایداری و تثبیت تمدن ایرانی و اسلامی داشته است.
استان ایلام به دلیل داشتن تنوع شکل زمین، اقلیم و موقعیت جغرافیایی از تنوع بالای پوشش گیاهی و جانوری و از ویژگی های ۲ منطقه رویشگاهی ایران ـ تورانی و خلیج- عمانی بهره مند است. حدود هزار گونه گیاهی نزدیک به ۳۰ درصد آنها دارای ارزش دارویی و خوراکی است. در استان ایلام شناسایی و حدود ۶۰۰ هزار هکتار اراضی جنگلی معادل یک سوم سطح جنگل های غرب کشور (زاگرس) با گونه غالب بلوط ایرانی و گونه های شاخص نظیر بادام کوهی، زالزالک، ارژن، ارغوان وحشی، داغداغان در استان وجود دارد، این اراضی جنگلی همراه با اکوسیستم های آبی و خشکی متنوع دیگر، مانند ۱۵ رودخانه دائمی، آب بند های طبیعی و انسان ساخت و دشت های وسیع آورده است. تا کنون ۳۲ گونه پستانداران و ۱۸۳ گونه پرنده در استان ایلام شناسایی و گزارش شده است.
ایلام در تمام این کره بزرگ خاکی نخستین سرزمینی است که بشر در آن گندم وحشی را از کوهستان به دشت آورد و اهلی کرد. همان جایی است که در شمار سرزمین های اصلی تمدن چند هزار ساله عیلام قرار می گرفت. همان دروازه ای که در دوره ساسانی رو به بین النهرین رخ می گشود و هنوز آثار قلعه ها و استحکامات سترگ بر ستیغ کوه هایش هویداست.
از نظر طبیعی نیز یک میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار از مساحت استان را بکرترین مراتع و جنگل های کشور در برگرفته که هم برای شکوفایی دامداری و هم برای رشد صنایع وابسته به جنگل نظیر استحصال سقز و تهیه خوراک دام از بلوط و هم برای رونق گردشگری امکان بزرگی است. کوه های بلند در استان و پیرامونش حوضه آبریز مناسبی را به و جود آورده اند که اغلب آب هایش به خارج از مرز می رود که اگر با ذخیره و سدسازی مهار شود می توان دشت های وسیع و حاصل خیز را به زیر کشت برد و در رودخانه ها و چشمه سارهای استان به پرورش انواع ماهی های رودخانه ای همت گمارد.
ایلام از حیث منابع معدنی نیز سرزمین ثروتمندی است. منابع عظیم گچ، آهک، بیتومین، (قیر طبیعی) گوگرد، سنگ پیریت(سولفور)، کلسیت، زغال سنگ، آهن و از همه مهمتر نفت و گاز در جای جای استان کشف شده اند و صرف بهره برداری از آنها برای تضمین رفع محرومیت ایلام کافی است.
در کنار این همه، ایلام چه از حیث طبیعی،چه از نظر وجود آثار تاریخی شگفت آور و چه به سبب تداوم شیوه های سنتی معیشت بویژه عشایری و کوچ روی در زمره بکرترین و جالب توجه ترین مناطق گردشگری کشور است. کسانی که به این استان سفر کرده اند و مناطقی چون شیروان چرداول، ایوان غرب، دهلران، دره شهر، آبدانان، مهران و سایر بخش ها و روستاهای استان را دیده اند به خوبی می دانند که چگونه زیبایی جنگل های شمال ایران در برابر مناظر حیرت آور این مناطق رنگ می بازد.
● آتشکده سیاهگل ایوان
آتشکده سیاهگل در فاصله ۲۵ کیلومتری شهر ایوان در ساحل جنوبی رودخانه کنگیر قرار دارد. آتشکده مزبور با شکلی مربعی شکل به ابعاد ۸ در ۸ متر مربع که با مصالح و قلوه سنگ های رودخانه ای و از ملات و گچ ساخته شده است.
● امامزاده ابراهیم(ع)
در ۴۰ کیلومتری جاده مهران ـ دهلران منطقه ای به نام «نصریان» قرار دارد. در دامنه تپه ماهورهای مرزی ایران وعراق بقعه ای ساخته شده است. امامزاده ابراهیم(ع)در نزدیکی مرز عراق قرار دارد و هیچ روستایی در نزدیکی آن واقع نشده است. اطراف بقعه را قبرستانی احاطه کرده است که بیشترین قبرهایش به سادات منطقه اختصاص دارد.
● امامزاده سید عبدالله(ع)
در ۶ کیلومتری جنوب شرقی شهر ایوان و در دامنه کوه های «شیره زول» بقعه ای به چشم می خورد. این بقعه سیدعبدالله نام دارد. در دامنه کوه و اطراف بقعه دره ای زیبا و چشمه پر آبی قرار گرفته است که بر جذابیت بقعه افزوده است.
● امامزاده علی صالح(ع)
در ۲۵ کیلومتری جاده ایلام - مهران و بر روی تپه ای ملایم بقعه ای نظر هر مسافری را به خود جلب می کند. این بقعه خاص علی، یا علی صالح نام دارد. خادمان بقعه در گذشته از یک طایفه معین به نام باوه بوده اند اما به تدریج تعداد ساکنان آنجا زیاد شده و اکنون شهری به نام صالح آباد در اطراف زیارتگاه قرار دارد. بنای قدیمی آن در زمان قاجار ساخته شده است.
● بقعه حاجی حاضر (ع )
بقعه «حاجی حاضر»(ع) در مسیر جاده ایوان - کرمانشاه درضلع جنوبی روستای حاجی حاضر و ۲ کیلومتری شهر ایوان واقع شده است.
به گفته خادم بقعه ساختمان جدید در سال ۱۳۷۵ ساخته شد که با شکل ساده و سقف گنبدی و ضریح آهنی است. بسیاری از اهالی منطقه معتقدند که حاجی حاضر نماینده امام رضا علیه السلام و از نوادگان امام موسی کاظم (ع) است که در این محل به شهادت رسیده. به گفته اهالی بومی منطقه شجره نامه حاجی حاضر(ع) در کشور عراق در شهر کاظمین وجود دارد. کرامت و معجزات آشکار حاجی حاضر(ع) در میان اهالی منطقه دارای احترام خاص بوده و در بیشتر ایام سال بقعه پذیرای زائران زیادی است.
● پشت قلعه آبدانان
در ۵ کیلومتری جنوب شهرستان آبدانان در میان روستای پشت قلعه و بر بلندی تپه ای که رودخانه دویرج از پای آن می گذرد، آثار دژی به چشم می خورد که قدمت آن با توجه به مصالح بکار رفته در آن «سنگ وگچ» به دوران ساسانی می رسد. دژ بیشتر جنبه نظامی را داشته است.
● پل گاومیشان
پل زیبای گاومیشان بر روی رودخانه سیمره پس از تلاقی با رودخانه کشکان ساخته شده است. «سراورل استین» نام اولیه این پل را گاماسا می نویسد. گاماسا از ۲ کلمه گا به معنی گاو و ماس به معنی ماهی تشکیل شده است. گاومیش، یا گاو میشو نام های دیگر این پل هستند. بقایای این پل مربوط به دوران ساسانی است. قوس های جناقی آجری و سایر تعمیرات سنگی نمای فعلی پل، نشانگر مرمت آن در دوره های بعدی و بخصوص در دوره اتابکان لرکوچک است. این پل از ۵ چشمه بزرگ تشکیل شده بود که اکنون فقط یک چشمه سالم از آن باقی مانده است. «سرهنری راولینسون» در سفرنامه خود می نویسد؛ پلی که هم اکنون روی سیمره ( دره شهر فعلی) قرار دارد یکی از بهترین پل های ایران است و آن را حسین خان بزرگ والی معروف ایلام و لرستان به سال ۱۰۰۸ هـ . ق تعمیر کرده و طول آن ۱۶۸ گام است. به اعتقاد مورخ ها این پل در سال ۳۳۴هـ.ق بر اثر زلزله از بین رفته است. جدا شدن این پل از هم و پراکندگی آن شاید دلیلی بر وقوع زلزله باشد. این پل با شماره ۲۲۲۲ از سوی میراث فرهنگی استان ایلام به ثبت آثار ملی رسیده است.
● تنگ بهرام چوبینه
در دره تنگ چوبینه، در فاصله ۱۴ کیلومتری جنوب شرقی دره شهر، بقایایی از بناهای قلوه سنگی و ملات گچ دوران ساسانی دیده می شود که با مصالح معماری موجود در محل کاملاً مرتبط هستند؛ هنوز هم قسمت هایی از دیوارکشی روی ارتفاعات شمالی و جانبی تنگه به تبع وضع طبیعی کوه های اطراف، با همان شیوه معماری و مصالح انجام می شود و بدین وسیله دهانه تنگه، کاملاً مسدود و مهار شده است. در سینه کش ارتفاعات شرقی و دقیقاً در دامنه فرو رفتگی کوه، چشمه آبی، درون صخره ها جریان دارد که سطوح جانبی مسیر آن در گذشته حجاری شده اند. آثار دست ساز درون این صخره ها و سد موجود در دهانه آن، با منظره طبیعی تنگه، چشم اندازی دل انگیز و دلنشین ایجاد کرده است.
● چشمه قیر
این چشمه در فاصله ۷ کیلومتری شهرستان دهلران واقع شده ویکی از پدیده های نادرطبیعی در استان ایلام است. این پدیده شامل ۳ چشمه اصلی بوده که آب گرم همراه با قیر در آن جاری است و پس از به هم آمیختن به صورت حوضچه طبیعی سیاه رنگی با دبی ۴-۲ لیتر در ثانیه متجلی شده و از طریق یک راه خروجی از حوضچه جدا شده و آب گوگرد دار با قیر در آن جریان می یابد.
● دریاچه دوقلوی سیاه گاوآبدانان(نادرترین پدیده طبیعی کشور)
فراخ پای کوه کهنسال و دیرزی کبیرکوه، آنجا که دشت وسیع مورموری دامن می گسترد، دریاچه شگفت انگیز و دیدنی دوقلوی سیاه گاو با عمری هزاران ساله شکل گرفته است. رودخانه سیاه گاو پس از عبور از میان صخره و دره ارتفاع های کبیرکوه در ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر آبدانان به ۲ دریاچه تبدیل می شود که دریاچه نخست با اختلاف سطح اندک در بالا دست دریاچه دوم قرار گرفته است. این ۲ دریاچه دایره وار، هر کدام با شعاع ۳۰ متر مربع، حدود ۳ متر ژرفا دارند و با یک جوی آب طبیعی به عرض یک و طول ۸ متر به هم متصل هستند. دریاچه دوقلوی سیاه گاو یکی از نادرترین پدیده های طبیعی کشور است و جاده دسترسی به این پدیده به طول ۹ کیلومتر است.در صورت سرمایه گذاری روی این اثر طبیعی، دریاچه سیاه گاو می تواند یکی از جاذبه های گردشگری استان باشد. دریاچه دوقلوی سیاه گاو در حدود ۱۵ کیلومتری شهر ۵۵ هزار نفری آبدانان از توابع استان ایلام واقع شده است.
● سنگ نوشته قوچعلی
ابتدای تنگه قوچعلی در محله سبزی آباد به ابعاد ۱۲۰ در ۶۰ سانتی متر واقع شده است که شامل ۸ سطر بوده و تاریخ ساختن قلعه حسین آباد و قلعه حسینیه و حفر نهر امیرآباد در سال ۱۳۰۵ در عهد دولت ناصرالدین شاه و به دستور حسین قلی خان والی است که بر دیواره سنگی در بلندی۲۰ متری مشاهده می شود و قطعه سنگ نوشته دیگری نیز در گودالی روبروی پارک آبشار با همین متن که با خط نستعلیق حک شده وجود دارد.
● امامزاده سید حسن (ع) مهران
در جنوب شرقی شهر مهران و در کنار رودخانه بزرگ «گاوی» بقعه ای قرار دارد که به امامزاده سید حسن(ع) مشهور است. اطراف بقعه را دشت های هموار و زمین های حاصلخیز فرا گرفته است. روستاهای قدیمی کنار امامزاده «باوه» و «ملخطاوی» بودند که اکنون از سکنه خالی و ویران شده اند.
● غار خفاش
این غاردر دامنه ارتفاعات سیاه کوه در شمال شرقی دهلران قرار گرفته است. طول آن حدود ۱۵۵ متر است که جمعیتی از خفاش های حشره خوار به تعداد حدود ۲۰ هزار در آن زندگی می کنند.
● غار زینه گان (غار بهشت)
غار شگفت انگیز زینه گان در ۵ کیلومتری جنوب شرقی صالح آباد و در فاصله ۵۲ کیلومتری شهر ایلام قرار دارد. این غار روباز که بیش از یک کیلومتر طول دارد دارای آب فراوان، دهلیزهای آب گیر، قندیل های متعدد و آبچک های طبیعی و بسیار جالب است. این غار یکی از جاذبه های مهم گردشگران استان ایلام است.
● غار طلسم
این غار در ضلع شرقی دهستان سراب در ارتفاعات درون دریژ و در بالای کوه مانشت، قرار دارد. این غار از سوی هیأت کوهنوردی استان ایلام و با همکاری امور سیاحتی فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۳۶۹ به طور کامل شناسایی شد. به علت شرایط خاص منطقه و کوهستانی بودن آن و با توجه به وجود لاشه های متعدد حیوانات در داخل غار، این محل زیستگاه مناسبی برای حیوانات درنده است.
● قلعه پوراشرف
در ۶ کیلومتری ضلع جنوب شرقی دره شهر در روستای شیخ مکان قرار دارد و در سال ۱۳۳۰ ساخته شده است. قلعه، ۳ طبقه با زیر زمین و ۵ برج دیدنی دارد. نمای بیرونی قلعه با ملاتی از گچ و خاک و نمای داخلی اتاق ها گچ اندود شده است. بیشتر مصالح به کار رفته در اسکلت بنا قلوه سنگ است و در مواردی از آجر جهت تزیین سردر و ورودی استفاده شده است.
● قلعه هزار در
این قلعه در شرق شهرستان دره شهر به چشم می خورد و قدمتش به دوران ساسانی می رسد. نمای اصلی این آثار تاق های هلالی شکل است و با توجه به ساختار معماری آثار احتمالاً قلعه محل نظامی بوده است.
● قلعه والی
این بنا در سال ۱۳۲۶ ه. ق به دستور غلامرضا خان والی «ابو قداره» روی تپه ای تاریخی به نام چقا میرگ شکل گرفت. ساختمان قلعه مزبور در زمینی به مساحت ۶۴۸۷‎/۱۷ متر ساخت شده است. قلعه با نمایی تقریباً ذوزنقه ای ۱۴۶۶‎/۰۱ مترمربع زیر بنا دارد. قلعه دارای ۶ زیر زمین است. با توجه به وجود شومینه و معماری خاص زیر زمین ها احتمالاً از آن به عنوان محل استراحت در بهار و تابستان و گاه نیز به عنوان زندان و شکنجه گاه استفاده می شده است. اتاق شاه نشین دارای پنجره بزرگ چوبی، گچبری های منحصربه فرد با نقوش گل وگیاه و نیز حوض سنگی کوچک است.
● کوه قلا قیران
کوه قلاقیران در ۳ کیلومتری شهر ایلام قرار گرفته و مناظر و طبیعت اطراف آن دارای زیبایی های کم نظیر از جمله تفرجگاه های ششدار و منجل است که اطراف کوه ها را احاطه کرده و دارای منظره زیبایی است؛ این کوه به عنوان نماد شهر ایلام معروف است.
● شهرستان شیروان چرداول
آثار شهر سراب کلان (شهر تاریخی سیروان)، آثار قلعه تاریخی و آتشکده سام در ارتفاعات روستای چم بور چرداول، تل توبره ریز، تعداد ۱۶۰ تپه و آثار تمدن باستانی در بخش هلیلان و... از جمله مکان های دیدنی و تاریخی این منطقه است.
● شهرستان مهران
سنگ نوشته والیان در منطقه تخت خان صالح آباد، سنگ نوشته دوران آشوری که شامل خطوط میخی و نقش سرباز آشوری با کلاهخود، ۴ طاقی آتشکده و کوشک قینفر مربوط به دوران ساسانی در ارتفاعات کوه پشمین ملکشاهی و قلعه زمستانی والی در کنار رودخانه کنجانچم، از جمله مکان های دیدنی این شهرستان است.
● شهرستان ایوان
آثار باستانی آتشکده سه پا در زرنه ایوان،آثار طاق شیرین و فرهاد در زرنه ایوان، آثار تپه زرنه مربوط به دوران تاریخی، گردشگاه ییلاقی خوران و درختان کهنسال در کنار روستای خوران، ازجمله جاذبه های گردشگری شهرستان ایوان است.
● شهرستان دره شهر
آثار خرابه های شهر سمره نخستین شهر دوران ساسانی، آسیاب آبی و قلعه شیخ ماخو در روستای شیخ مکان، تنگ زیبا و تاریخی ـ طبیعی بهرام چوبینه درمسیر دره شهر به پل دختر، تپه باستانی تیغن درکنار دره شهر، آثار قلاع تاریخی در منطقه ییلاقی کلم بدره و آثار پل تاریخی گاومیشان مربوط به دوران ساسانی از جمله مناطق گردشگری این شهرستان است.
● شهرستان آبدانان
دریاچه دوگانه سیاه گاو آبدانان، سراب باغ آبدانان، غار طبیعی مژاره، مناظر طبیعی سراب آبدانان، مناظر طبیعی کوه اناران و مناظر طبیعی کبیر کوه از جمله جاذبه های گردشگری و زیارتی این شهرستان است.

محمدکریم ویسی

منبع : روزنامه ایران