پیدایش تئاتر در فرهنگ جهانی

● پیدایش آثار نمایشی و تئاتر یونان باستان
پیدایش آثار نمایشی در یونان، قدمتی طولانی دارد و جایگاه اصلی را در آن، ابتدا داستان‌های حماسی و سپس اشعار تغزلی («ایلیاد»، «اودیسه»، آثار شاعران غزل‌سرای قرن ششم قبل از میلاد) به خود اختصاص می‌دهد.
ظهور آثار نمایشی و تئاتر یونان، با بازی‌های آیینی ارتباط دارد. این بازی‌ها به خدایان زراعت، دمترا، دختر او کورا و دیانیس، اختصاص داشتند و اغلب به درام مذهبی تبدیل شدند.
دیانیس، خدای نیروهای خلّاقه و هنری طبیعت به حساب می‌آمد. بعدها او خدای شراب و سپس خدای شعر و تئاتر شد. سمبل‌های دیانیس گیاهان به‌ویژه تاک بود. اغلب او را به صورت گاو نر یا بز، ترسیم می‌کردند.
در جشن‌هایی که به افتخار دیانیس بر پا می‌شد نه‌تنها سروده‌های مذهبی و رسمی بلکه سرودهای شاد، خوانده می‌شد. افرادی که لباس مبدل به تن می‌کردند و ملتزمان رکاب دیانیس بودند، شادی پر سر و صدایی ترتیب می‌دادند. شرکت‌کنندگان راهپیمایی جشن، صورت خود را به شراب آغشته می‌کردند، ماسک می‌زدند و پوست بز، می‌پوشیدند.
از میان بازی‌ها و سرودهای آیینی جشن‌های دیانیس، سه ژانر درام یونان باستان رشد کردند: تراژدی، کمدی و کمدی هجو. تراژدی جنبه جدی کیش دیانیس را منعکس می‌کرد و کمدی جنبه کارناوالی هجوی آن را. درام هجوی توسط ژانر میانی ارائه می‌شد. بازیگران شاد و پایان خوش جایگاه آن را در جشن‌هایی که به افتخار دیانیس بر پا می‌شدند تعیین می‌کرد؛ نمایش هجوی خاتمه‌ای شد برای نمایش‌های تراژیک.
خود کلمات تراژدی و کمدی می‌توانند چیزهای زیادی از نحوهٔ پیدایش درام یونان، بگویند. «تراژدی» از دو کلمه یونانی تراگوس «بز» و اده «سرود» آمده است به معنی «سرود بزها». این کلمه‌ ما را به سمت هجوهای هم‌سفران دیانیس، سوق می‌دهد، موجودات پاب‍‍ُزی که دلاوری‌ها و رنج‌های خدا را، مدح می‌کردند. کمدی از کلمه کُمس و ادا آمده است. کمس راهپیمایی جمعیت مست با لباس مبدل در جشن‌های روستایی و به افتخار دیانیس است که ضحک و شوخی نثار هم می‌کنند. پس می‌توان گفت کمدی یعنی «سرود عیِِّاشان».
تراژدی یونان، اغلب موضوعات خود را از اساطیری می‌گرفت که برای هر فرد یونانی به‌خوبی معروف بود. نمایشنامه‌نویس با استفاده از لفافهٔ اسطوره‌شناسی در تراژدی، حیات سیاسی اجتماعی جامعه معاصر را منعکس، و دیدگاه‌های فلسفی، دینی و اخلاقی خود را بیان می‌کرد. به همین دلیل نمایش‌های تراژیک در تربیت سیاسی اجتماعی و اخلاقی شهروندان، نقش به‌سزایی داشت.
سرانجام در نیمهٔ دوم قرن ششم قبل از میلاد، تراژدی توسعه چشمگیری پیدا کرد. تاریخ یونان باستان نشان می‌دهد که اولین شاعر تراژدی آتن تسپیس (قرن ششم پیش از میلاد) بوده است. اجرای اولین تراژدی او، بهار سال ۵۳۴ پیش از میلاد در جشن دیانیس‌های کبیر صورت گرفت و این سال به عنوان سال تولد تئاتر جهان، پذیرفته شد.
کامل کردن ماسک‌ها و لباس‌های تئاتری را به تسپیس نسبت می‌دهند. اما نوآوری اصلی تسپیس جدایی یکی از اجراکنندگان و هنرپیشه‌ها از کر، بود. این هنرپیشه می‌توانست از ک‍ُر، سؤال کند، به سؤالات ک‍ُر، جواب دهد، در جریان کار پرسناژهای مختلف را توصیف و صحنهٔ اجرا را ترک کند یا دوباره به آن برگردد.
بدین ترتیب تراژدی اولیه یونان گفت‌وگوی ویژه بین این هنرپیشه و ک‍ُر بود. ضمناً اگرچه رشتهٔ هنرپیشه‌ها از نظر تعداد در درام اولیه، خیلی زیاد نبودند و نقش اصلی را ک‍ُر بازی می‌کرد اما دقیقاً هنرپیشه از همان ابتدای حضور حامل شروعی پ‍ُرانرژی و مؤثر بود.
موضوعات معیشتی بیشتر از تراژدی، به کمدی ملحق شد و به‌تدریج موضوع حاکم بر کمدی و تنهاترین موضوع آن شد، اگرچه در کل کمدی مثل سابق مختص دیانیس به حساب می‌آمد. بدین ترتیب نمایش‌های کوتاهی با مضامین معیشتی و مسخره‌آمیز هجوی اجرا شد. این نمایش‌های بدیهه، شکل اولیه تئاتر مردمی خنده‌دار را ارائه داد که لال‌بازی (میم) نامیده شد. قهرمانان لال‌بازی‌ها چهره‌های سنتی تئاتر ملی بودند؛ برندهٔ غمگین، دزد بازار، دانشمند شارلاتان، ساده‌لوح، احمق‌تر از همه و نظایر آن.
نمایش‌های کمدی قرن پنجم پیش از میلاد، از لحاظ محتوایی سیاسی بود و پیوسته مسائل نظام سیاسی، سیاست خارجه دولت آتن، مسائل تربیتی جوانان، مبارزات ادبی و غیره را مطرح می‌کرد.
به‌روز بودن کمدی باستان، کار را دشوارتر می‌کرد چراکه این کمدی آزادی کامل در توصیف کاریکاتوری شهروندان مختلف حتی با نام واقعی آن‌ها را داشت (شاعران اشیل، سوفوکل، اوریپید، آگافون، رهبر دموکرات‌های آتن کلئون، فیلسوف سقراط و دیگران). ضمناً کمدی باستان معمولاً چهره‌ای خاص و منحصر به فرد را خلق نمی‌کند بلکه چهره‌ای همگانی و نزدیک به چهرهٔ کمدی تئاتر مردمی می‌آفریند.
برای نمونه، سقراط در «ابرهای» آریستوفان ویژگی‌های یک شخص حقیقی را ندارد بلکه تمامی خصوصیات یک دانشمند حقه‌باز را دارد که خود یکی از نقاب‌ها و چهره‌های دلخواه کارناوال‌های مردمی است. این کمدی فقط در شرایط دموکراسی برده‌داری آتن می‌توانست وجود داشته باشد.
● تئاتر آتن دموکراتیک
هنر تئاتر یونان باستان اوج شکوفایی خود را در آثار هنرپیشه‌های تراژیک قرن پنجم قبل از میلاد، اشیل و سوفوکل، به دست آورد. خلاقیت اشیل با دورهٔ شکل‌گیری حکومت دموکراتیک آتن، مرتبط بود. این حکومت در زمان جنگ‌های ایران و یونان و با توقف کوتاهی از سال ۴۴۹ ـ ۵۰۰ قبل از میلاد تشکیل شد که برای سیاست‌های دولت یونان جنبه آزادی‌بخش داشت.
اشیل در الفسین، نزدیک آتن، به دنیا آمد. معروف است که اشیل در نبردهای مارافون و سالامین شرکت کرد. او همچون یک شاهد عینی نبرد سالامین را در تراژدی «ایرانی‌ها» توصیف کرده است. اشیل کمی قبل از مرگ خود به سیسیل رفت و همان‌جا درگذشت.
اشیل حدود هشتاد تراژدی و درام هجوی، نوشته است که تنها هفت تراژدی او به طور کامل به دست ما رسیده است. از دیگر آثار او فقط قطعات کوچکی باقی مانده است. دیدگاه و جهان‌بینی او در نوع خود مذهبی اسطوره‌ای بود.
وی معتقد بود نظمی ابدی وجود دارد که از عملکرد قانون عدالت جهانی تبعیت می‌کند. انسان آزاد و غیرآزادی که قانون عدالت را نقض کرده است از سوی خداوند مجازات خواهد شد و تعادل و توازن برقرار می‌شود. عقیده بر اجتناب‌ناپذیری جزا و شکوه عدالت در همه تراژدی‌های اشیل جریان دارد.
اشیل به تراژدی‌های خود هنرپیشهٔ دوم را راه داد و توسط او امکان تجزیه و تحلیل عمیق‌تر درگیری تراژیک را فراهم آورد و جنبهٔ تأثیرگذاری نمایش و اجرای تئاتری را تشدید کرد و این تحول واقعی بود در تئاتر. به جای تراژدی‌های قدیمی که هنرپیشهٔ واحد همراه کر، کل نمایش را دربرمی‌گرفت، تراژدی جدیدی متولد شد که در آن پرسناژها روی صحنه با یکدیگر برخورد، و خود، بی‌واسطه، اعمال و رفتار خود را توجیه می‌کردند.
از میان تراژدی‌های این درام‌نویس بزرگ که تا زمان ما باقی مانده است تراژدی‌های زیر خاص هستند:
«ایرانیان» (۴۷۲ قبل از میلاد)،‌ که در آن پیروزی یونانیان بر ایرانیان در نبرد دریایی جزیره سالامین (۴۸۰ قبل از میلاد) مدح می‌شود؛ «پرومتی پریکوونی» [پرومته در زنجیر] که می‌تواند معروف‌ترین تراژدی اشیل باشد.
در این تراژدی از شجاعت پرومتهٔ نابغه صحبت شده است که به مردم آتش هدیه کرد و به همین دلیل به‌شدت مجازات شد و تریلوژی «ا‌ُرست» (۴۵۸ قبل از میلاد). معروف است نمونهٔ کاملی از این اثر در دست است که در آن استادی اشیل به اوج خود رسیده است.
اشیل به بهترین افشاکنندهٔ تمایلات اجتماعی زمان خود معروفیت دارد. او در تراژدی‌های خود پیروزی اصول ترقی‌خواهانه را، در توسعه جامعه، در ساختار حکومتی و اخلاق نشان می‌دهد. خلاقیت او تأیید فراوانی بر گسترش اشعار و آثار دراماتیک جهانی گذاشت.
به جای اشیل، سوفوکل (۴۰۶-۴۹۶ پیش از میلاد) وارد تئاتر شد و سنت او را ادامه داد اما هم‌زمان نوآوری‌های خاص خود را در خلاقیت تراژدی، به کار بست. سوفوکل، از خانواده‌ای مر‌ّفه بود.
پدر او دارای کارخانه اسلحه‌سازی بود. او تحصیلات خوبی کسب کرد و در سال ۴۸۶ پیش از میلاد در کنکور درام‌نویسان اولین موفقیت خود را نسبت به اشیل به دست آورد. سوفوکل همچنین در هیئت حکومتی و دولتی دخالت داشتند و دارای پست حساسی در دولت بود. وی به عنوان سردار انتخاب شد و همراه پریکول در مأموریت بر ضدجزیره ساموس که می‌خواست از آتن جدا شود شرکت کرد.
از میان بیش از ۱۲۰ تراژدی سوفوکل فقط هفت تراژدی او در دست است. تراژدی‌های سوفوکل ویژگی‌های جدیدی در خود داشتند. اگر در تراژدی‌های اشیل قهرمانان اصلی، خدایان بودند، در تراژدی‌های سوفوکل، مردم نقش اصلی را ایفا می‌کردند؛ اگرچه حتی از حقیقت دور بودند. به همین دلیل است که در مورد سوفوکل می‌گویند او تراژدی را مجبور کرد تا از آسمان به زمین بیاید. توجه اصلی سوفوکل به انسان و تأثیرات روحی او معطوف است.
البته در سرنوشت قهرمانان او تأثیر خدایان حتی اگر در جریان عمل حضور نیابند، مشهود است و این خدایان، همچنان توانا هستند و همچون خدایان تراژدی‌های اشیل می‌توانند انسان را در هم بکوبند و براندازند. اما سوفوکل بیشتر مبارزهٔ ‌انسان را برای تحقق اهداف خود به تصویر می‌کشد. احساس و افکار او، رنجی را که نصیبش شده است نشان می‌دهد. آثار سوفوکل پیچیده و پ‍ُرتضاد است. تراژدی‌های او نه فقط شکوفایی بلکه بحران رو به رشد نظام سیاسی را که با مرگ دموکراسی، خاتمه می‌یافت منعکس می‌کرد.
تراژدی یونان با آثار سوفوکل به تکامل خود رسید. سوفوکل بازیگر را وارد تراژدی کرد، بخش گفت‌وگوی خنده‌دار را افزایش و تأثیر گروه ک‍ُر را کاهش داد. نمایش زنده‌تر و موفق‌تر شد؛ به‌طوری که هم‌زمان سه بازیگر روی صحنه اجرا می‌کردند و به حرکات و رفتارهای خود توجیه می‌دادند. با همه این‌ها ک‍ُر در تراژدی‌های سوفوکل، نقش مهمی داشت.
مشهورترین تراژدی‌های سوفوکل، از مجموعه اسطوره‌های تبان است: [آنتیگونا] (حدود ۴۴۲ قبل از میلاد)، «شاه ادیپ» (حدوداً ۴۲۹ قبل از میلاد)، «ادیپ در کلونوس» (سال ۴۴۱ پیش از میلاد و پس از مرگ سوفوکل به اجرا درآمد). اساس این تراژدی‌ها که در زمان‌های مختلف نوشته و اجرا شده است، اسطوره‌ای است دربارهٔ پادشاه تب، ادیپ و اتفاقات ناگواری که باعث برانداختن نسل او شد.
تراژدی‌های سوفوکل تجس‍ّم هنری آرمان‌های شهروندی و اخلاقی دموکراسی برده‌داری یونان باستان و دوره شکوفایی آن بودند. این آرمان‌ها عبارت بودند از برابری سیاسی و آزادی همه شهروندان، خدمت بی‌دریغ به وطن، احترام به خدایان، شرافت تمایلات و احساسات انسان‌های توانای با روحیه.
● تئاتر روم
▪ ریشه‌های تئاتر روم
ریشه‌های تئاتر و نمایشنامه‌نویسی روم همچون ریشه‌های تئاتر و نمایشنامه‌نویسی یونان به بازی‌های آیینی و اجزاء و عناصر کارناوالی غنی آن، برمی‌گردد. برای مثال جشن زحل به افتخار ربانیت الهه ایتالیایی، زحل. ویژگی‌ این جشن عوض کردن روابط اجتماعی معمولی بود؛ خدایان را برای زمانی «برده» و بندگان را زمانی «خدا» می‌ساختند.
یکی از ریشه‌های تئاتر روم جشن‌های زراعت و جمع‌آوری محصول بود. همچنین در دوره‌های زمانی مختلف وقتی که روم فرقه کوچک لاتسیوم را در خود داشت، در روستاها، جشن‌هایی در ارتباط با پایان فصل درو، برگزار می‌شد. در این جشن‌ها، سرودهای شاد و نسبتاً‌ خشن و خالی از ظرافت خوانده می‌شد. این سرودها در قرن‌های آتی نیز خوانده شد و در آن‌ها مبارزات اجتماعی بین مردم عامی و اشراف‌زادگان انعکاس پیدا کرد.
شکل دیگری نیز از تئاترهای ابتدایی، ساتور بود. آنچه در ساتور اهمیت داشت رقص‌های بی‌صدای رقصندگان اتروس بود. در سال ۳۶۴ قبل از میلاد روم دچار مد دریایی شد. برای به رحم آوردن خدایان تصمیم گرفتند نمایش‌های تئاتری ترتیب دهند. بنابراین از اتروس‌ها دعوت شد؛ هنرپیشه‌های رقصنده‌ای که رقص خود را به همراهی ساز فلوت اجرا می‌کردند. جوانان رومی شروع به تقلید از هنرمندان اتروسی کردند و به رقص‌های خود صحبت‌های خنده‌دار که البته موزون نیز بود و نیز ایما و اشاره افزودند. بدین ترتیب ساتورها تشکیل شدند (که در لغت به معنی «مخلوط» است).
ساتورها، نمایش‌های تئاتری با ویژگی‌های کمیک و معیشتی بودند که گفت‌وگو، شعر، موسیقی، رقص را در خود داشتند.
یکی دیگر از انواع نمایش‌ها با ویژگی کمیک آتلان بود که از قبایل دیگر ساکن شبه‌جزیرهٔ آنپنین گرفته شده بود که روم مدام با آن‌ها در حال جنگ بود. جوانان به این بازی‌ها جلب شدند و به ترتیب دادن آن‌ها در روزهای جشن پرداختند.
بدین ترتیب، در روم تقریباً همان نمایش‌های آیینی که در یونان باستان مرسوم بود وجود داشت. اما تئاتر مردمی از حالت نطفهٔ ضعیف تئاتر، پیش‌تر نرفت و این به دلیل ساختار محافظه‌کارانه زندگی روم و مقاومت شدید کشیش‌ها بود. بنابراین اسطوره‌شناسی مستقلی که در یونان در حکم «اساس و زرادخانهٔ» هنر از جمله هنر نمایش بود تشکیل نشد.
▪ تئاتر دورهٔ جمهوری روم
رومی‌ها، نمایشنامه‌ها و آثار دراماتیک را به صورت آماده از یونانی‌ها گرفتند و پس از آنکه آن را با مفاهیم و علایق خود دمساز کردند به ترجمه آن‌ها پرداختند.
پس از جنگ اول پانیک در بازی‌های جشن سال ۲۴۰ قبل از میلاد تصمیم گرفته شد تا نمایش‌های دراماتیک ترتیب داده شود. اجرای نمایش را به یک یونانی به نام لیوی آندرونیک که در اسارت سناتور روم بود، سپردند. سناتور روم به او نام لاتینی لیوی داده بود. لیوی پس از آزادی در روم ماند و به آموزش زبان یونانی و لاتین به فرزندان اشراف پرداخت. این معلم، تراژدی را نیز به اجرا درآورد. همچنین ممکن است کمدی، توسط او از نمونه یونانی ساخته شده باشد و یا شاید فقط توسط او از زبان یونانی به زبان لاتین ترجمه شده باشد. این اجرا اولین تکان و حرکت را به گسترش تئاتر روم، داد.
گنی نوی (حدوداً ۲۰۱-۲۸۰ قبل از میلاد) نمایشنامه‌نویس از سال ۲۳۵ قبل از میلاد شروع به اجرا و به روی صحنه آوردن نمایشنامه‌های خود کرد، با دلایل کافی می‌توان او را اولین شاعر اصیل روم نامید. بیشترین شهرت وی، در عرصهٔ‌ کمدی است. نوی بنیانگذار آن نوع کمدی ادبی است که اصلاح کمدی معیشتی یونان را با خود دارد. کمدی‌های ادبی در طول قرون دوم و سوم قبل از میلاد در روم به اجرا درآمد.
ادامه‌دهندهٔ کار نوی، به عنوان نویسندهٔ آثار کمیک، هم‌دوره‌ای کوچک اوتیت ماکتسی پلاوت بود. آثار او به آن دوره‌ای برمی‌گردد که روم از یک کشور بر پایهٔ اقتصاد کشاورزی تبدیل به دولتی قوی در منطقهٔ مدیترانه شده بود. به عقیده مشترک قدیمی‌ها، پلاوت یکی از بزرگ‌ترین نمایندگان سبک کمدی ادبی بوده است.
او توانست به شکلی ماهرانه کمدی آتیک نوین را به عوامل آتلان مردمی روم، به دلقک‌بازی و زنده بودن نمایش، به شوخی‌های اغلب قبیح اما نکته‌پردازانه، اتصال دهد.
پوبلی ترنتسی آفر، که همچون پلاوت در ژانر کمدی فعالیت می‌کرد به نسل بعدی درام‌نویسان متعلق بود. او اهل کارفاگن بود اما هنوز بچه بود که به روم آورده شد و در اسارت سناتور رومی قرار گرفت. سناتور با توجه به توانایی‌های برجسته این جوان، امکانات تحصیل او را فراهم آورد و سپس او را آزاد کرد. ترنستی شش کمدی نوشت که همگی آن‌ها تا زمان حال باقی مانده‌اند. بر طبق معمول او موضوعات این آثار را از مناندر اقتباس می‌کند ضمن اینکه آگاهانه از ویژگی‌های یونانی آن‌ها تبعیت می‌کند.
درگیری‌ها در کمدی‌های ترنتسی جنبه خانوادگی دارد و هدف اصلی درام‌نویس، انسانی کردن آداب و اخلاق است. ترنتسی تمایل دارد که به شخصیت‌های آثار خود، جنبه روانشناختی عمیق‌تری بدهد و چهره‌هایی زنده و جذاب خلق کند. یکی از کمدی‌های مشهور او، تحت عنوان «برادران» (۱۶۰ قبل از میلاد) مسئله مربوط به تربیت جوانان را مطرح می‌کند. در این کمدی، دیدگاه‌های جدیدی حاکم است و ارائه‌دهنده آن معتقد است که باید نسبت به حیله‌های جوانان، باگذشت بود.
آن‌ها را نه با تنبیه و مجازات بلکه با نصایح نیک، تربیت کرد. ترنتسی را می‌توان از پیش‌کسوتان درام نوین اروپا دانست. تئاتر اروپا، بارها به آثار او رجوع کرده است. تأثیر کمدی‌های «فرمیون» و «برادران» او را می‌توان در آثار ژ.ب. مولیر احساس کرد.
تمایل به گرایش‌های علوم انسانی در نمایشنامه‌نویسی در قرن هجده و در دورهٔ شکل‌گیری درام «بازاری» بورژوازی ایجاد شد. دیدرو، ترنتسی را استاد خود معرفی می‌کند. لسینگ ضمن اینکه کمدی «برادران» را خیلی عالی می‌دانست در «درام‌نویسی هامبورگ» تحلیلی از آن ارائه می‌دهد.

مژگان فرازی
منبع: www.student.ru

منبع : سورۀ مهر