حذف... شاید وقتی دیگر

برای دومین بار در طول سال جاری، خبری در مورد تغییر واحد پول کشور منتشر شد که بازتاب وسیعی هم در رسانه ها داشت. در این خبر که توسط خبرگزاری فارس و به نقل از غلا مرضا مصباحی مقدم عضو کمیسیون اقتصادی مجلس و عضو ناظر شورای پول و اعتبار سابق - که دیگر وجود ندارد - منتشر شده، آمده بود که محمود احمدی نژاد در مجمع عمومی بانک مرکزی از حذف سه صفر از واحد پول کشور استقبال کرده و تصمیم گیری در این باره را به سطوح تخصصی موکول کرده است. البته مصباحی مقدم به عنوان پیشنهاد دهنده این طرح، برداشتن سه صفر از جلوی اسکناس ها را به صورت تدریجی قابل اقدام دانسته، بدین ترتیب که سه صفر ابتدا به صورت کوچکتر و کم رنگ تر در اسکناس ها چاپ شود و بعد از گذشت یک یا دو سال آن صفرها محو شود. این پیشنهاد، نشانگر دقیق وضعیت تصمیم گیری های امروز کشور است; شیوه ای منحصر به فرد و صد البته عجیب و غریب!
واقعیت این است که طی سال های گذشته بارها زمزمه تغییر واحد پولی کشور به گوش رسیده است اما در دوران دولت نهم، این دومین باری است که چنین نظریه ای و آن هم از سوی نمایندگان مجلس مطرح می شود. فروردین ماه گذشته این موضوع به عنوان یکی از اخبار مهم اقتصادی روز به سایت های خبری و روزنامه ها وارد شد اما طی دو هفته به فراموشی سپرده شد; وضعیتی که به نظر می رسد این بار هم پیش خواهد آمد، این موضوع را می توان از عکس العمل هایی که در مقابل اظهارات مصباحی مقدم مشاهده شده، به وضوح فهمید.
● سابقه موضوع
آخرین هفته فروردین ، خبری منتشر شد مبنی بر اینکه برخی از نمایندگان مجلس ایده تغییر واحد پول کشور را مطرح کرده اند. محمد خوش چهره نماینده اقتصاددان تهران در مجلس هم در گفت وگو با خبرگزاری مهر ضمن تایید این خبر، تاکید کرد که این ایده، کارشناسی نشده و قرار است به زودی نمایندگان با تشکیل جلسه ای این ایده را ارزیابی کنند.
ایده آن روز نمایندگان هم برداشتن چند صفر از اسکناس های کشور بود، یعنی همین طرحی که این روزها، مصباحی خود را پیشنهاد دهنده آن می داند. با این حال حتی ایده فروردین ماه نمایندگان هم اولین مورد از طرح و انتشار چنین موضوعی در کشور نبوده است. ۵ سال پیش بحث تغییر واحد پول کشور از ریال به واحدی به نام «نور» در سطحی محدود مطرح شد که به جایی نرسید. ۲/۵ سال قبل هم عده ای به صرافت تغییر واحد پول از ریال به تومان افتادند که ناموفق بودنش از همان ابتدای طرح معلوم بود. این فکر از آنجا شکل گرفته بود که در مبادلا ت و معاملا ت عمومی عملا تومان جایگزین ریال شده است و با این وصف، می توان گفت که چنین تغییری در واحد پول عملا هیچ تغییری نبود!
مصباحی مقدم در توصیف نظریه خود، از درشت نبودن اسکناس ها در ایران سخن گفته و عنوان کرده که در سال ۱۳۵۱ که اسکناس هزار تومانی چاپ و نشر شد، تنها ۲ برگ این اسکناس ها برای دادن حقوق افراد کافی بود در حالی که پول درشت امروز، معادل پول خرد بسیاری از کشورهای جهان است. این موضوع باعث افزایش هزینه چاپ اسکناس در کشور شده، صف و مشکلا ت متعدد را پدید می آورد و باعث گسترش استفاده از چک پول ها شده که به نظر وی یک عامل مهم تورم زاست.
● الگوهای موفق
الگوی ترکیه نمونه ای است که براساس آن چنین ایده هایی مطرح شده است. البته این کار نمونه های موفق دیگری هم دارد: در زمان ریاست ژنرال دوگل بر فرانسه، فرانک جدید به جای فرانک بی ارزش قبلی مورد استفاده قرار گرفت تا ارزش واحد پولی این کشور یک بار دیگر بالا رود. در روسیه نیز پس از فروپاشی نظام سوسیالیستی و با توجه به بی ارزش شدن روبل بر اثر تورم بسیار، واحد پول این کشور به روبل جدید تغییر پیدا کرد که معادل هزار روبل قدیم بود به عبارت بهتر سه صفر از اسکناس های این کشور برداشته شود اما الگوی ترکیه هم متاخرتر و هم نزدیک تر به وضعیت ایران است.
از آغاز سال ۲۰۰۵، اسکناس های جدید ترکیه منتشر شد. هر لیر جدید ترکیه معادل یک میلیون لیر قدیم بود و بدین ترتیب ۶ صفر از اسکناس های ترکیه حذف شد. واقعیت این است که طی ۲۵ سال قبل از اجرای این طرح ترکیه چنان تورمی را تجربه کرد که شاید در هیچ کشور دیگری سابقه نداشته باشد. در اواخر سال ۱۹۸۱ بود که اسکناس های ۵ هزار لیری به عنوان درشت ترین اسکناس های ترکیه به گردش درآمد که ارزش آن برابر ۳۹ دلا ر آمریکا بود. ۱۰ سال بعد، بانک مرکزی ترکیه اسکناس های یکصد هزار لیری را به جریان انداخت که در آن زمان ۲۰ دلا ر ارزش داشت، پنج سال پس از آن، چرخش اسکناس های یک میلیون لیری آغاز شد که ارزشش کمی بیش از ۲۵ دلا ر بود. این اسکناس ها در زمان تغییر واحد پول ترکیه تنها ۶۶ سنت (۰/۶۶ دلا ر) ارزش داشت!
بحث تغییر در واحد پول ترکیه طی سال های ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۵ چندین بار مطرح شد و نقشه ها و طرح های گوناگونی مورد بررسی قرار گرفت که هیچ کدام با توجه به بالا بودن نرخ تورم در این کشور به مرحله اجرا نرسید اما مسوولین اقتصادی ترکیه می دانستند که تغییر واحد پول، تصمیمی است که تنها یک بار می توان درباره آن اقدام کرد. برای همین، زمانی که انتظار این کشور برای رسیدن به تورم پایین سرانجام خاتمه یافت و نرخ تورم در سال ۲۰۰۴ برای اولین بار طی ۳۰ سال کمتر از ۱۰ درصد شد، این اقدام صورت گرفت.
وضعیت اقتصادی ایران تقریبا همچون ترکیه است. در سال ۱۳۵۸ درشت ترین اسکناس ایران ۱۰ هزار ریالی (هزار تومانی) بود که معادل ۱۴۰ دلا ر آمریکا بود و در سال جاری یعنی ۲۸ سال بعد، اسکناس پنجاه هزار ریالی منتشر شد که معادل ۵/۳ دلا ر است. با این حال آنچه تغییر واحد پول را در ایران ناممکن می سازد تورمی است که در دو سال اخیر - و برخلا ف بعضی ادعاها - نه تنها کاهش نیافته بلکه بیش از قبل هم هست.
نرخ تورم در خوش بینانه ترین حالت نزدیک ۲۰ درصد بوده است، ضمن اینکه مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی درخصوص عملکرد بودجه و اثر آن بر اقتصاد ملی -که از ابتدای سال منتشر شد - پیش بینی کرده که استفاده بیش از حد از درآمدهای نفتی در سال های گذشته منجر به بی ثباتی بیشتر در اقتصاد کشور، رشد نقدینگی تا مرز ۴۱/۲ درصد و افزایش تورم تا ۲۳/۴ درصد می شود. گزارش های رسمی بانک مرکزی در سال جاری هم نشان می دهد که نباید انتظار داشت که تورم در سال جاری کم شود و هیچ امیدی به وعده های دولت برای تک رقمی شدن نرخ تورم نیست، ضمن اینکه در عملکرد دولت نیز هیچ چشم انداز روشنی در کاهش نقدینگی و تورم دیده نمی شود. با توجه به این موارد بسیاری از صاحب نظران اقتصادی عقیده دارند که هنوز زمان تغییر پول کشور فرا نرسیده است. چنین ایده هایی باید زمانی مدنظر قرار گیرد که تورم مهار شده باشد.
با این حال باید توجه داشت که چنین اقدامی برای اقتصاد کشور ضروری است و همانطور که مصباحی مقدم هم اشاره کرده در حال حاضر اقتصاد ما از نظر مبادله، مشکلا ت بسیاری دارد که ریز بودن اسکناس ها و به روز نبودن سیستم انتقال الکترونیکی پول در کشور عامل چنین مشکلی است که تغییر واحد پول می تواند منجر به رفع این مشکلا ت و همچنین کاهش هزینه چاپ اسکناس در کشور شود. همچنین این اقدام که به کاهش صفرهای پول ملی می انجامد می تواند منجر به انجام راحت تر محاسبات و کمک به برنامه ریزان کشور و سیستم بانکی و محاسباتی شود و تاثیر روانی مثبتی بر روی جامعه داشته باشد.
● نظر کارشناسان درباره تغییر واحد پولی کشور
مسعود نیلی کارشناس مسائل اقتصادی کشور تاکید کرده که تغییر واحد پولی قبل از حل مشکل رشد حجم پول، تاثیر مثبتی در اقتصاد کشور نخواهد داشت. به عقیده وی، رشد بسیار بالا ی حجم پول در کشور ناشی از سیاست های مالی است که تاثیرگذاری و انعکاس آن در بخش پولی مساله ای است که باید حل شود. این مساله ضمن بی ارزش کردن پول، باعث ایجاد مشکل در تبدیل پول به کالا می شود.
واحد پول هرچه که باشد، اگربا شدت افزایش یابد در تورم انعکاس پیدا می کند و در این مورد فرقی ندارد پول را با چه واحدی مورد شمارش قرار دهیم.
امیرمنصور برقعی معاون برنامه ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور هم اوایل امسال در پاسخ به سوالی درخصوص طرح تغییر واحد پولی کشور در ابتدای سال جاری گفت: اظهارنظر در مورد این مقوله به صورت قاطع امکان پذیر نیست. ایران ویژگی های خاص خود را دارد و هرگاه تجربیات سایر کشورها در ایران اجرا شده به جواب نرسیده ایم.
حمید پورمحمدی معاون امور بانکی وزارت اقتصاد هم در همان زمان گفت: در حال حاضر طرح تغییر واحد پولی کشور جزو ضرورت ها و موضوعات روز کشور نیست و موضوعاتی مهم تر از تغییر واحد پولی کشور وجود دارد.
رضا راعی مدیرعامل بانک تجارت هم در روزهای اخیر در این باره اظهار داشت: حذف سه صفر از پول ملی یک شمشیر دولبه است و اگر روی حذف صفرها کار کارشناسی صورت گیرد هم اثرات مثبت و هم اثرات منفی خواهد داشت. این اقدام با کار کارشناسی اثر مثبتی بر نرخ تورم دارد و آن را کاهش می دهد ولی اگر بدون کار کارشناسی سه صفر از واحد پولی حذف شود تورم افزایش خواهد یافت. وی همچنین اظهارنظر کرد که حذف سه صفر بهتر از چاپ اسکناس های درشت تر است.
بالا خره طهماسب مظاهری رئیس کل جدید بانک مرکزی این خبر را طرحی در حد یک پیشنهاد دانست و گفت: اگر این کار بدون مطالعه انجام شود، می تواند هزینه ها و خساراتی را به همراه داشته باشد. انجام این کار نیازمند مطالعات جامع و دقیق، فراهم کردن مقدمات و توجیه افکار عمومی است. حذف سه صفر از پول ملی ابزار و روشی است که می تواند مفید باشد ولی باید مقدمات اولیه آن را فراهم کرد و برای مردم توضیح داد دلا یل انجام این کار چیست؟
مظاهری درباره این موضوع هم که حذف سه صفر از پول ملی تا چه حد جدی است، گفت: در جلسه مجمع عمومی بانک مرکزی، آقای مصباحی مقدم این موضوع را که چندی قبل مطرح شده بود، یادآوری کردند تا به عنوان یک پیشنهاد بررسی شود.
محمد طبیبان از کارشناسان اقتصادی هم تغییر واحد پولی کشور را بیهوده و بی نتیجه و برای جامعه پرهزینه دانسته و تصریح کرد: کشورهایی که اقدام به تغییر واحد پولی کشور خود کرده اند، قبل از آن اقدامات دیگری نظیر کنترل نرخ تورم کرده اند. وی با بیان این که کشوری نظیر ترکیه نیز زمانی به کاهش صفرهای پول خود اقدام کرد که صفرهای اضافی روی اسکناس به ۶ و ۷ عدد رسیده بود، به مسوولا ن اقتصادی کشور توصیه کرد به جای انجام این قبیل کارهای نمایشی به فکر حل مسائل اساسی کشور باشند.
هادی حق شناس نماینده بندرانزلی هم اظهار عقیده کرد که استهلا ک اسکناس درکشور به ضعف سیستم بانکی مربوط است که هنوز نتوانسته آن طور که باید و شاید بانکداری الکترونیکی و بهره گیری از کارتهای اعتباری راترویج دهد. این نماینده عقیده دارد که در صورت لزوم باید تنها یک صفر از پول ملی حذف شود، آن هم بنابر ضروریات و پس از انجام نظرات کارشناسی.
با بازخوانی این اظهار نظرها و همچنین با توجه به وضعیت تورم ونقدینگی درجامعه، باید گفت که مساله تغییر واحد پولی کشور و حذف صفرها از پول ملی باید برای روزگاری دیگر بماند، روزگاری که به طور واقعی، کاهش نرخ تورم نسبت به ۴۰ سال گذشته بی سابقه باشد و چشم انداز روشنی پیش روی اقتصاد ایران باشد. در صورت رسیدن به چنین وضعیت وتداوم آن می توان به فکر تغییرواحد پول و کاهش صفرهای اضافی اسکناس ها هم افتاد.
● درس هایی از خبر اخیر
این سخن مصباحی مقدم که بعد از طرح موضوع کاهش سه صفر از پول ملی، محمود احمدی نژاد دستور بررسیآن را داده است، می تواند مثبت و امیدوارکننده باشد، نه از این جنبه که این دستور به کاهش یا عدم کاهش صفرها منجر می شود، بلکه از این نظر که خوشبختانه برای این موضوع در یک جلسه، تعیین تکلیف نشد و «بررسی» آن مورد توجه قرار گرفت.
پیش از این بسیاری از تصمیم گیری های اقتصادی بدون مشورت خواهی و دستور بررسی انجام شده بود، که آثار و تبعات بعضی از آن تصمیم های فردی یا خلق الساعه به مرور مشخص شده و حتی با مخالفت های نهادهای مختلف یا تصمیم نمایندگان مجلس ملغی شد. سال گذشته، تصمیم دولت مبنی بر تغییر ساعت کار بانک ها، با طرح این موضوع که این کار باعث کاهش ترافیک می شود، مشکلا ت بسیاری را برای ادارات، کارمندان بانک ها و مردم به وجود آورد، ضمن این که به عقیده بعضی مسوولا ن شهری حتی به افزایش ترافیک هم منجر شد اما دولت هرگز اشتباه خود را تصحیح نکرد تا این که بالا خره مجلس طی مصوبه ای دولت را مکلف به بازگرداندن ساعات کار ادارات به قبل کرد. عدم تغییر ساعت رسمی در شش ماهه اول هر سال هم از تصمیمات خلق الساعه دولت بود که با مصوبه اخیر مجلس، بعد از دو سال پایان یافت و از سال آینده، دولت موظف به تغییر ساعت رسمی در اول فروردین است. به اعتقاد کارشناسان، این تغییر ساعت بیش از ۳۰۰ میلیارد تومان صرفه جویی به بار خواهد آورد که البته دولت به این موضوع اعتقادی ندارد! اما مهم ترین تصمیم دولت در زمینه اقتصاد، انحلا ل سازمان برنامه و بودجه بود که طی دو مرحله انجام شد و با مخالفت فرهاد رهبر و معاونانش مواجه شد اما نتیجه ای نداشت! انحلا ل شورای پول و اعتبار هم موضوع دیگری است که باید به آن اشاره کرد. این شورا پس از آن منحل شد که دو ماه قبل با دستور احمدی نژاد مبنی بر کاهش دو درصدی سود تسهیلا ت بانکی مخالفت کرد اما حال نه تنها آن دو درصد کاهش یافت، بلکه دیگر شورای پول و اعتباری هم وجود ندارد.
کاهش سود تسهیلا ت بانکی در دو سال گذشته هم یکی از موضوعات مورد مناقشه بوده است و علی رغم تاکید مکرر صاحبنظران و مقامات بانکی مبنی بر این که چنین اقدامی باید پس از کاهش نرخ تورم و بدون دخالت دولت انجام شود و کاهش دستوری سود تسهیلات بانکی فقط به افزایش مشکلات بانک ها و دسترسی سخت تر مردم به تسهیلات می انجامد.
ابراهیم شیبانی رئیس سابق بانک مرکزی یکی از منتقدان سیاست های پولی و بانکی دولت بود و طی مدت همکاری با دولت نهم بارها ازمقام خود استعفا داده بود و بنا به تاکید خود پس از قبول استعفایش دو بار نماز شکر خواند. او در آخرین روزکاری خود بار دیگر با تکرار انتقاداتی که از سیاست های اقتصادی این روزها، دارد تغییر واحد پول کشور به هر شکل از جمله تبدیل ریال به تومان یا حذف چند صفر از اسکناس ها را صریحا تکذیب کرد اما جانشین او، طهماسب مظاهری، نظرات متفاوتی دارد مثلا معتقد است که باید سود تسهیلات بانکی صفر شود.
کاهش سه صفر از پول ملی، در غیاب شورای پول و اعتبار بررسی می شود و اگرچه هشدارهای بسیاری نسبت به این کار قبل از کاهش واقعی نرخ تورم داده شده، ممکن است تصویب و اجرا شود. تجربه چنین موضوعی را غیر ممکن نمی داند. با این حال، همانطور که عنوان شد، عدم تصمیم گیری در این باره در یک جلسه و بدون هیچ ارجاعی به کارشناسان، جای قدردانی دارد و باید آن را یک گام به جلو در تصمیم گیری های دولت نهم دانست.
موضوع دیگری که در خبر منتشره اخیر و نحوه انعکاس آن باید مورد توجه قرار گیرد، نحوه دامن زدن بعضی رسانه ها به خبری است که اعتبار چندانی ندارد. نحوه انتشار خبر احتمال حذف سه صفر از پول ملی به گونه ای بود که ناخودآگاه این موضوع به ذهن متبادر می شد که اولا این موضوع قطعیت دارد، ثانیا از چند وقت دیگر اجرایی خواهد شد! این موضوع شاهدی بر «نمایشی» بودن این کار است - همانطور که محمد طبیبان هم به این نکته اشاره کرده است - وقتی جنبه تبلیغاتی و موج سازی خبری، اهمیت بیشتری از اصل خبر داشته باشد، باید هم اینگونه دستور ساده ای را در بوق و کرنا کرد.
شاید با عنوان چنین موضوعی، این سوال پیش آید که در چنین حالتی چرا مقاله حاضر تهیه شده و منتشر می شود. واقعیت این است که در وضعیت فعلی سکوت در برابر رفتار نمایشی و تبلیغاتی می تواند به تشدید فضا منجر شود. در موضوعاتی چون تغییر ساعت کار بانکها و تغییر ندادن ساعت رسمی در شش ماهه نخست، نقش رسانه ها در آگاهی بخشی، نقش کم رنگی نبود و نگذاشت تا موضوع به مرور زمان بی اهمیت و فراموش شود.
با وضعیت پیش آمده وظیفه رسانه ها بالاخص رسانه های اقتصادی علا وه بر درج مقالا ت علمی و نقد دقیق موضوع، پرسشگری از دولت، درباره تصمیمات قبلی و تورم و گرانی های کنونی است. توجه دادن مردم و دولتمردان به این موضوع که پس از دو سال بسیاری از مهره های اقتصادی دولت بر کنار یا مجبور به استعفا شده اند، و اینکه بسیاری از شعارهای دولت چون آوردن پول نفت بر سر سفره ها، مهار تورم و گرانی، یک رقمی کردن نرخ تورم، توزیع عادلا نه ثروت و بهبود وضع معیشتی مردم هنوز هیچ نمودی ندارد، در حالی که درآمد کشور از فروش نفت به طور بی سابقه و عجیبی بالا رفته است و تاکید بر این موضوعات، می تواند از گسترش رفتار نمایشی بکاهد و دولتمردان را به توجه بیشتر به علم بودن اقتصاد و لزوم لحاظ نظرات کارشناسی در تصمیمات بکشاند.

نویسنده : محمدحسین روانبخش

منبع : روزنامه مردم سالاری