تخت سلیمان، نخستین اثر میراث جهانی بعد از انقلاب

نقد و بررسی در امور تخصصی باید به شکل علمی و در راستای بهبود روش ها باشد.
اگر انتقاد سازنده و با حسن نیت و ارائه دلیل و منطق باشد حتما به دل می نشیند اما چنانچه به شکل غیر تخصصی و با هدف خدشه دار نمودن دیگر ان که در شرایط دشوار متحمل زحمت شده اند، انجام گیرد، بدور از شان کارشناسی و خروج از دایره انصاف و اخلاق است و به ویژه در زمینه فعالیت های میراث شیوه پسندیده نیست.
آنچه تاکنون در مجموعه تاریخی تخت سلیمان انجام گرفته اولا تمام براساس برنامه های مصوب و مطابق نظرات کمیته های فنی سازمان که اعضای آن از بین کارشناسان ارشد و دارای تجارت ذی قیمت اجرائی و تخصصی هستند، بوده و محوطه تخت سلیمان این افتخار را دارد که گروهی از زیده ترین کارشناسان به عنوان مشاور، هیات راهبردی و ناظر فنی برجریان فعالیت های آن نظارت دارند. در متن خبر مشخص نشده که منظور از وضع اسفناک مجموعه چیست؟
کجای کار مشکل دارد؟ آیا اظهار نظر در مورد مرمت که مقوله ای تخصصی است توسط چه کسی بیان می شود؟ آیا نقاد، آرشیتک و مرمتکار است؟ یا اینکه در کارنامه خدمتی خود سابقه و تجربه حتی یک مورد برنامه اجرائی حفاظتی و مرمت در چنین مجموعه یا تک بنای کوچک تاریخی را دارد؟ که به سادگی و کلی گویی در خصوص اقداماتی که با مشورت بزرگان معماری سنتی و بومی کشور، باستان شناسان و مرمت کاران خبره بعمل آمده، حرف می زنند.وضع اسفناک ادعایی درکدام قسمت وجود دارد. به همین جهت برای رفع ابهام خبری درباره مسائل مربوط به تخت سلیمان و روشن شدن موضوع مواردی به صورت اجمالی بیان می گردد.
در حال حاضر با فعالیت های ۱۲ سال اخیر این محوطه به عنوان یکی از فعالترین کارگاه های میراث فرهنگی کشور مطرح و از نظر کارشناسی امکانات فنی، کارگاهی، رفاهی در حد سلطانیه، تخت جمشید و چغازنبیل به شمار می آید. در حالیکه سه محوطه تاریخی یاد شده بین ۴۰ تا ۹۰ سال سابقه تجهیز، اقدامات اجرایی، امکانات کارشناسی، کارگاهی و رفاهی دارند. در این محوطه هر آنچه حاصل شده نتیجه مساعدت، همفکری و ارشادات اساتید پیشکسوت وتلاش گروهی کارکنان، استاد کاران و کارگران زحمتکش پروژه و حمایت مسئولین سازمان و منطقه بوده است.
براثر تلاش های انجام شده بعد از ۲۴ سال وقفه سازمان متبوع تعدادی از آثار عمده کشور را نامزد برای ثبت در فهرست میراث جهانی نمود که بر اساس مدارک ارائه شده و بازدید نمایندگان فنی کمیته میراث جهانی یونسکو، از بین پیشنهادات ارائه شده، برای نخستین بار مجموعه تخت سلیمان انتخاب و طی مراحل قانونی بعنوان چهارمین اثر تاریخی کشور به ثبت می رسد که علاوه بر جذابیت های طبیعی، قابلیت های فرهنگی تاریخی، بعد دیگر آن اقدامات خوب پژوهشی(هیات های خارجی و ایرانی) فعالیت های حفاظت و مرمت، ساماندهی و معرفی انجام شده در حد قابل قبول آن است.
در مورد اینکه بجای مرمت شایسته بود کاوش انجام گیرد، اولا هیات مشترک ایران و آلمان حدود ۲۰ سال در محوطه عملیات، کاوش بعمل‌ آورده و حجم عظیمی از بقایای آثار معماری از دل خاک خارج و بر اثر گذشت زمان و عدم حفاظت اصولی صدمات فراوانی به برخی از این آثار وارد شده بود. چنانکه در سال های ۵۶ و ۵۷ به این ضرورت توجه و موضوع حفاظت آثار مکشوفه مطرح و براساس برنامه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی وقت، همزمان با تداوم کاوش های باستان شناسی هیات آلمانی، عملیات حفاظت و مرمت بخش هایی از بقایای معماری و آثار مکشوفه از مهار دیوار آسیب دیده ایوان غربی بوسیله داربست فلزی، حفاظت بخش هایی از دیوار حصار محیطی، مرمت و احیا طاق سنگی قسمتی از سالن ضلع جنوبی ایوان مجموعه و ... انجام شد که با تقدیر کتبی هیات باستان شناسی آلمانی و ریاست وقت سازمان مواجه شد.
از سال ۵۷ به بعد که فعالیت هیات باستان شناسی آلمانی تعطیل و بر اثر مسائل سال های اوایل انقلاب، جنگ تحمیلی و دوران بازسازی بعد از جنگ، عملا تا سال ۷۲ کار چشمگیری در محوطه انجام نگرفت. چون تخصیص اعتبار اندکی(بین ۵۰ تا ۱۵۰ سال) تنها کفاف نگهبانی و حفاظت های ابتدایی آثار را می داد.
در سال ۷۲ همزمان با توجه ویژه دولت و آغاز فعالیت ها ی جدی ساماندهی محوطه های تاریخی عمده کشور، تحت عنوان پروژه های بزرگ فرهنگی _ تاریخی با تلاش و پیگیری فراوان، مجموعه باستانی تخت سلیمان نیز بعنوان یکی از ده پروژه بزرگ یا شده انتخاب و با در نظر گرفتن اولویت ها و براساس برنامه ای پنج ساله، کارهای نجات بخشی آثار و ساماندهی آن شروع و در پایان هر سال گزارش پیشرفت و انجام کار به مسئولین ذیربط جهت ارزیابی ارائه شد.
در رابطه با عملیات اجرایی و ساماندهی مجموعه تاریخی تخت سلیمان در ۱۲ سال گذشته که بر اساس برنامه های مصوب و با بهره گیری از توان علمی، تخصصی کارشناسان ایرانی با تخصص های ذیربط انجام شده، مواردی فهرست وار به شرح زیر قابل یادآوری است.
ـ بررسی کامل مجموعه در سال ۷۲ به منظور شناسایی بیشتر و تهیه رئوس کلی برنامه های حفاظت، مرمت، پژوهشی، معرفی و ساماندهی مجموعه توسط کارشناسان ارشد و مسئول ستادی، استانی و هماهنگی با مسئولین منطقه به منظور آماده سازی محوطه جهت اقدامات علمی و بهره برداری گردشگری.
ـ اقدام فوری در خصوص تعیین حریم و ضوابط حفاظتی مجموعه در مساحت بیش از ۷۵۰۰ هکتار، تصویب و ابلاغ قانونی به مقامات مسئول و ادارات ذیربط در جهت جلوگیری از دخل و تصرف بی رویه در محدوده یاد شده با حفظ حقوق ساکنین پیرامون آن.
ـ آغاز کارهای اجرایی بر اساس برنامه مصوب با رعایت اولویت ها از جمله نظافت کلی محوطه که بیش از ۱۲۰ هزار متر مربع مساحت دارد و نصب ریل و واگن های حمل آوار برای جابجایی نخاله و زائد های کارگاهی(حجم عظیم خاک های ناشی از کاوش های ۲۰ ساله هیات آلمانی به خارج از محوطه) به مقدار حدود ۱۳۰ هزار متر مکعب و اقدام همزمان به جهت جلوگیری از تردد احشام و رفت و آمده های متفرقه و امکان کنترل بیشتر.
ـ احداث جاده دسترسی موقت بطول حدود ۲ کیلومتر از مسیر راه های مالرو قبلی با بهره گیری از نیروی انسانی.
ـ با تبدیل سا ختمان های کهنه نگهبانی، انباری، آشپزخانه، اصطبل و ... مربوط به کاوش های قبلی و سرایداری مجموعه، امکانات نسبتا مناسب تری برای اسکان کارکنان، سرایدار و ایجاد واحد های اداری مورد نیاز مانند، دفتر فنی، مرکز اسناد، آزمایشگاه، سالن کنفراس، خوابگاه و انباری ساخته شد.(تا آماده شدن ساختمان های مذکور افراد گروه در مدت ۲ سال و هر سال ۷ ماه در داخل چادر زندگی می کردند)
ـ اقدام لازم برای خرید ترانس برق ۱۰۰ آمپر با نصب ۳کیلومتر تیر برق و کابل کشی آن.
ـ اقدام اساسی در خصوص، تهیه لوازم فنی، مصالح و ابزار آگاهی و فنی خرید ماشین آلات مانند وانت بار، تراکتور، موتور برق و امکانات رفاهی.
ـ آموزش نیروی انسانی ماهر مورد نیاز، مطالعه و تهیه گچ نیم پخت و نیمکوب مشابه گچ دوره ساسانی برای مرمت و پرهیز از مصرف سیمان در امر مرمت(برای اولین بار در کشور چنین مصالحی در کارگا ه های میراث فرهنگی تولید گردید)
ـ براساس برنامه های مصوب در طول ۱۲ سال گذشته فعالیت هایی در جهت حفاظت بقایای مکشوفه، مرمت و نگهداری آن ها، انجام و در کاوش های باستان شناسی نیز به موازات دیگر فعالیت های ساماندهی در ۳ دوره براساس مجوزهای دریافتی و حسب ضرورت ادامه یافته و انجام مستندسازی و تهیه مدارک فنی از کلیه اقدامات، تلاش در جهت معرفی مجموعه با انتشار بروشور، کارت پستال، پوستر، مصاحبه با رسانه ها، ترجمه و انتشار ۵ جلد کتاب تخصصی و برقراری سیستم بلیط فروشی و انضباط بازدید.
ـ جمع آوری و طبقه بندی اشیا فرهنگی پراکنده در محوطه طراحی و طبقه بندی بیش از ۱۰ هزار قطعه سفال و...
ـ ایجاد آزمایشگاه مرمت اموال فرهنگی – تاریخی به جهت نجات بخشی بقایای گچبری های مکشوفه و حفاظت اشیا فرهنگی _ تاریخی
ـ ایجاد موزه و نمایشگاه _ ایجاد کتابخانه تخصصی و آرشیو فنی
ـ ساماندهی اشیا فرهنگی و تاریخی توسط کارشناسان مرمت آثار، حفاظت و مرمت تعدادی از سنگ های نقش دار، ظروف سفالین و فلزی صدمه دیده تثبیت و تحکیم بخشی از نمونه های اندود باقیمانده دوره های ساسانی و ایلخانی، حفاظت آثار و اشیا مکشوفه از کشفیات باستان شناسی که برخی از آن ها بیش از ۴۰ سال در انبارهای قدیمی در شرایط نامناسب نگهداری می شدند.
ـ حفاظت اساسی و مرمت بخش هایی از آثار در حال ریزش مانند سالن جنوبی ایوان خسرو(دوره ساسانی) و ضلع های ۱۲ و ۸ دوره ایلخانی، سالن شمالی ایوان غربی دهلیز شمالی آتشکده، بخش هایی از برج و باروی حصار محیطی بقایای آثار معماری دوره های ساسانی و ایلخانی هشتی ورودی جنوبی، این آثار در حد رفع خطر و باحفظ ضوابط و براساس برنامه های مصوب به جهت نگهداری اسناد و مدارک معماری مستند باقیمانده دوره های مذکور انجام می گرفت.
ـ تهیه و نصب تابلوهای راهنما، تعیین مسیربازدید، استفاده از کادر تخصصی در زمان شدت فعالیت ها، راه اندازی مجدد پژوهش های مجموعه با استفاده از کارشناسان مورد تائید ایرانی، همکاری گروه های آموزشی، برگزاری سمیناهای تخصصی به منظور شناسایی بیشتر محل.
ـ تلاش در جهت تربیت و آموزش نیروی انسانی ماهر بویژه کارشناسان جوان علاقمند، همکاری با دانشکده میراث فرهنگی و گردشگری برای برگزاری ترم تابستانی واحد های علمی دانشجویان مقطع کارشناسی و کاردانی و...
ـ اقدام در خصوص مطالعه، انجام ژئوفیزیک مجموعه، اقدام لازم در خصوص نقشه برداری کامل محدوده داخل حریم و عرصه های تاریخی در مساحت ۱۳۵۰ هکتار بامقایس های مورد نیاز در جهت تکمیل مدارک فنی و تکمیل اطلاعات.
ـ جمع ‌آوری و تدوین مطالب و اطلاعات مورد نیاز در چهار جلد به منظور ثبت جهانی مجموعه که در سال ۸۲ تخت سلیمان بعد از ۲۲سال وقفه، بعنوان چهارمین اثر تاریخی کشور و اولین اثر بعد از انقلاب در فهرست جهانی به ثبت رسید.
ـ همکاری با دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد در رشته های مربوط و تدوین حدود ۱۰ پایان نامه در این خصوص که یک مورد آن در جشنواره خوارزمی ممتاز و برنده شد.
ـ ساماندهی و آماده سازی یکی از واحد های دوره ایلخانی بعنوان نمایشگاه فعالیت های اجرائی و موزه موقت.
ـ تهیه بیش از ۳۰ جلد گزارش از اقدامات مرمتی، پژوهشی، معرفی و تکمیل و ساماندهی مدارک فنی آن.
ـ راه اندازی و تشکیل کتابخانه تخصصی و آرشیو فنی مجموعه.
ـ تربیت بیش از ۳۰ نفر استادکار ماهر و نیمه ماهر و فنی در زمینه سنگتراشی، بنائی، سرکار حفار و....
آیا توان چنین کارهایی آن هم در منطقه ای دوره افتاده و کوهستانی که تا سال ۷۹ دسترسی بدانجا از طریق زنجان و حتی شهرستان تکاب با دشواری ممکن بود و جذب نیروهای کارشناسی و تجربی برای مجموعه بسیار مشکل می نمود و می توان گفت که محل دارای وضعیت اسفناکی هست؟
در محوطه های مهمی مانند تخت جمشید، ارگ بم و سلطانیه نیز تعداد نیروهای کارشناسی و تجربی قاعدتا با اندکی تغییر در همین محدوده منظور شده حال چرا باید تمامی باستان شناسان و معماران و مرمت کاران داخلی و خارجی را جمع نمود. این شیوه مرسوم کجاست؟ برای انجام چه منظوری؟ کاربزرگ کدام است؟ در پروژه های بزرگی مانند معبد آناهیتای کنگاور، بیشابور، شوش، هگمتانه و... آیا روال دیگر اعمال شده است. اشاره شده که یکسری از تحقیقات گذشته دیگر ارزش علمی ندارد، آیا اسناد و مدارک مربوطه به چهارطاقی آتشکده آذرگشسب، ایوان غربی و... که تا دوره ساسانی بدقت پژوهش و مدارک مستند آن منتشر شده با سپری شدن زمان تحریف و عملکرد آن ها تغییر می کند؟اما می توان با بررسی های بیشتر اطلاعات ناقص را تکمیل نمود نه اینکه اساس موضوع را رد کرد.
اشاره شده است برداشتن آوارها اشتباه بوده باید بیشتر حفاری می شد. هر باستان شناسی می داند اگر کشف آثار توام با حفاظت و مرمت نباشد نوعی تخریب است همانطوریکه در قسمت دیگری از خبر فوق در مورد صدمات وارده به آثار حسنلو هم اشاره شده، ولی در آنجا نیز توسط عملیات حفاظتی ضروری بوده است. ضمنا برای نمونه یک مورد از آثار غرب دریاچه تاکنون از بین نرفته، با مقایسه اسناد و مدارک تهیه شده توسط هیئت های آلمانی و ایرانی با وضع موجود این بخش، کذب چنین صحبتی مشخص خواهد شد.
موضوع دیگر اشاره به هزینه های هنگفت برای ساماندهی مجموعه است که بنا به ادعا می شد با آن، تخت سلیمان دیگری ساخت. خب این تزجدیدی است. اعتبار پروژه های بزرگ به تناسب حجم کاری و براساس برنامه توسط سازمان متبوع و با نظارت توزیع می شود. شاید سهم تخت سلیمان در بین پروژه کمتر از اماکن مشابه دیگری بوده است.
در سال ۶۸ طرح احداث شهرک ۳۰ هزار نفری در مجاورت مجموعه تخت سلیمان در مراجع ذیربط مصوب و عملیات آماده سازی آن با پی کنی ساختمان بخشداری بفاصله حدود ۳ کیلومتری و مجموعه آغاز گردید در عمق حدود ۴ متری به نشانه های از آثار دوره ساسانی برخورد شد که به محض اطلاع، با هماهنگی مقامات استان نسبت به تعویق اجرای ساخت شهرک اقدام و با درایت معاون وقت امور عمرانی و مدیرکل وقت دفتر فنی استانداری آذربایجان غربی تا زمان تصویب ضوابط حریم از اجرا و آماده سازی شهرک جلوگیری شد. خوشبختانه محدوده شهرک در حریم مشخص و ضابطه مند گردید.
در سال ۱۳۶۵ نیز وزارت راه اقدام به خاکبرداری مسیر برای احداث جاده ترانزیتی در فاصله ۵۰ متری از مجموعه کرد که با اقدام فوری، محل عبور جاده به فاصله ۴۰۰ متر از پای برج و بارو و حصار تغییر داده شد.
امیدوارم کسانی که در مجموعه یاد شده به عنوان نیروهای جوان برای آموزش دو یا سه ماه بعنوان عضو گروه(نه مسئول قسمت)، همکاری داشته اند، اگر تجربه ای کسب کرده اند به خود اجازه ندهند همه امور را با این اطمینان قضاوت نمایند. با این توضیح ، مشق ننوشته غلط ندارد. ضمن اینکه کارهای اجرایی انجام شده خالی از اشکال نیست. در صورتیکه نواقص توسط آدم های مجرب و ذیصلاح یادآوری شود بطور قطع تاثیر مثبتی در بهبود روش های آتی خواهد داشت. حال باید قضاوت کرد که آِیا با این اقدامات محوطه تخت سلیمان در شرایط بحران قرار دارد.

ابراهیم حیدری، مدیر پروژه تخت سلیمان

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی