جویباره، قدیمی ترین محله اصفهان

نوسازی و بهسازی ۹ محورتاریخی، گردشگری شهر اصفهان با هدف احیای بافت قدیم شهر و جلوگیری از تخلیه و مهاجرت ساکنان آن به حاشیه شهر و همچنین رونق بخشیدن به صنعت توریسم از چندی قبل در اصفهان آغاز شده است. یکی از مهمترین ویژگی های این طرح، شناسایی و برجسته سازی جاذبه ها و عناصر تاریخی و گردشگری ای است که تاکنون دردل محلات از دید و دسترسی گردشگران مخفی مانده اند . اگر تا پیش از این حضور گردشگران در شهر اصفهان به بازدید از تعدادی جاذبه تاریخی، گردشگری شناخته شده و مطرح محدود می شد، اما با احیای محلات تاریخی شهر و بازنده سازی فضای کلی و تاریخی محلات به اضافه عناصر تاریخی آن در واقع قرار است این بار جلوه های نو و بدیعی از زوایای این شهر تاریخی در معرض دید گردشگران قرار گیرد .
در این میان محور تاریخی، گردشگری جویباره با ویژگی های منحصر به فرد خود یکی از مهمترین هسته های تاریخی، فرهنگی شهر اصفهان محسوب می شود . جویباره اصلی ترین هسته اولیه شهر اصفهان است که منشأ آن به حکومت هخامنشی و مهاجرت یهودیان بابل به دستور کوروش بر می گردد. نقطه ای که یهودیان در آن رحل اقامت افکندند تا قرن پنجم هجری به دارالیهود معروف بوده است، امابعدها تغییر نام داد و به جهانباره و جویباره معروف گشت. البته برخی هم وجه تسمیه آن را به جاری شدن جویی در آنجا مربوط می دانند .
جویباره در دوره های بعد از اسلام یکی از محله های شهر اصفهان شد و در دوران سلجوقی مرکزیتی برای شهر پیدا کرد که وجود آثار تاریخی کهن همچون منار ساربان و منار چهل دختران روشنگر این موضوع است . صفویان و قاجاریان اما با بی اعتنایی به این محله آن را به دست فرسودگی سپردند و حکومت پهلوی با کشیدن چند خیابان پیکر بافت قدیم را تکه تکه کرد و به این ترتیب محله جویباره اصفهان مورد بی مهری قرار گرفت و عملاً متروک ماند. این قضیه بویژه با مهاجرت ساکنان یهودی آن در سالیان قبل شدت و حدت بیشتری به خود گرفت . این محله امروز دیگر به طور کامل یهودی نشین نیست . خانواده های قدیمی تر از آن کوچ کرده اند و ساکنان فعلی آن بیشتر مهاجرانی هستند که به دنبال تأمین مسکن ارزان تر به محل کوچیده اند.
جویباره در منطقه ۳ شهر اصفهان با وسعتی حدود ۷۰ هکتار، از شمال و شمال شرق به خیابان سروش، از جنوب به ولیعصر از شرق به سه راه ولیعصر و از غرب به خیابان علامه مجلسی می رسد. این محله از ۱۲ محله کوچک تر تشکیل شده که با ساخت ۲ خیابان هاتف و ولیعصر قسمتی از محله های کوچک یا در مسیر خیابان یا در سمت دیگر خیابان واقع شده اند و به هر جهت از بدنه اصلی جویباره جدا شده اند .
همچنین با ساخت خیابان شرقی غربی، محله فوق به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شده است . از آنجا که محله در دل شهر اصفهان قرار دارد و به عنوان هسته اولیه شهر شناخته می شود بحث بهسازی و احیای این محور با هدف بهبود مسائل کالبدی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی گریبانگیر بافت قدیم، تقویت تورسیم، تأکید بر سیاست تمرکز زدایی و انتقال فعالیت هایی در سلسله مراتبی پائین تر به پیرامون، تقویت ساختار درون شهری و احیای محور تاریخی اصفهان و پویایی مجدد محله از ۶ سال قبل در دستور کار سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان قرار گرفت.
در حال حاضر اسکان همان اقلیت های مذهبی در محله و داشتن آداب و رسوم مخصوص خود درکنار عناصر باارزش و شاخص معماری و کالبدی به این محله یک شخصیت فرهنگی، تاریخی، توریستی بخشیده است. ۱۶کنیسه که قدمت برخی به ۹۰۰ سال می رسد، مقبره کمال الدین شاعر، دو منار دارالضیافه، منار ساربان و منار چهل دختران، منار باقوشخانه، بازار غاز، خانه های یهودیان، حمام زعفران و دروازه طوقچی از جمله آثار تاریخی و جاذبه های گردشگری این محله است. مسجد شعیا، درب جویباره و ابوسعید بهادرخان هم از جمله دیگر آثار ارزشمند این محله است.
● محله مناره ها
در منتهی الیه شمالی محله جویباره و در یک محله خارج شهر سابق که امروزه جزو شهر شده است، مناره ۳۸ متری باقوشخانه مربوط به قرن هشتم هجری قرار دارد. آن را مناره طوقچی و به خاطر این که نزدیک آرامگاه علی بن سهل است مناره«علی بن سهل» نیز می نامند.
مناره چهل دختران در منتهی الیه شمالی محله جویباره واقع شده است. این مناره در حدود ۲۱ متر ارتفاع دارد و به نظر می رسد که قسمتی از نوک مناره از بین رفته باشد. پنجره بزرگی در قسمت بالای منار و در ثلث دوم بدنه آن رو به سمت جنوب قرار دارد. دهانه این پنجره به شکل مربع مستطیل است و قسمت بالای آن از چوب و در دو طرفش ستون های گرد کوچکی است که نیمی از آنها در داخل دیوار مناره قرار دارد. روی یکی از اضلاع قاعده مناره چهل دختران به خط کوفی آجری برجسته بر زمینه آجری ساده در شش سطر کتیبه ای موجود است که بانی ساختمان آن را ابی الفتح بن محمدبن عبدالواحدنهوجی و سال اتمام ساختمان آن را ۵۰۱ هجری تعیین می کند. مناره چهل دختران به شماره ۲۳۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در دو طرف کوچه ای که از قدیم الایام به کوچه حاج کاظم معروف بوده دو مناره مدور به نام دارالضیافه واقع شده که تزئینات مقرنس کاری بسیار زیبایی دارد. سبک تزئینات این دو مناره آن را به دوره مغول مربوط می کند. تحقیقات و بررسی های محققان و پژوهشگران این نکته را روشن می کند که قدمت این دو مناره به ربع اول قرن هشتم هجری می رسد. مورخان می گویند: این دو مناره بقایای یک مجموعه بزرگ که در قرن چهاردهم میلادی و زمان حکومت سلطان محمد خدابنده آباد بوده که به مسافران خدمات می داده اند. این دو مناره به شماره۲۷۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
منار ساربان که یکی از زیباترین مناره های عهد سلاجقه در اصفهان است در انتهای شمالی محله جویباره (ناحیه یهودی نشین اصفهان) نزدیک مناره چهل دختران در گوشه یک میدان کوچک که یقیناً در زمان ساختمان آن محل مسجد کوچکی در پای مناره بوده، واقع شده است. ارتفاع این مناره در حدود ۴۸ متر و محیط قاعده آن ۱۴ متر است و از پائین به بالا داری هفت قسمت متمایز است: قسمت اول آن آجر چینی ساده و قسمت دوم و سوم آن دارای تزئینات عالی آجری و قسمت چهارم آن تاج اول مناره است که مقرنس های آجری توأم با کاشی فیروزه ای دارد و بسیار جالب و پر حالت است. قسمت پنجم آن تزئینات آجری و قسمت ششم آن تاج دوم مناره و قسمت هفتم آن تارک مناره است.
در قاعده دو تاج این مناره دو کتیبه بسیار زیبا از بهترین رنگ فیروزه ای کاشی دیده و خوانده می شود. سال ساختمان این مناره در کتیبه های فعلی آن موجود نیست. پروفسور پوپ سال ساختمان این مناره را در اواخر قرن پنجم هجری می داند و پایرون بمنت سمیث ساختمان آن را بین سال های ۵۵۰ تا ۶۸۸ هجری تخمین زده است.
● میغوه در خانه های یهودیان
خانه یهودیان در جویباره خصوصیات خاص خود را داراست و آنها را از مساکن مسلمانان جدا می کند. خانه های کلیمیان دارای اتاق های زیادی است. اغلب خانه های قدیمی و کهنه که تاریخ آنها حداقل به یک قرن قبل می رسد به وسیله دالان های سقف کوتاهی به حیاط راه پیدا می کند و در ورودی آنها نیز فوق العاده کوتاه ساخته شده است. کوتاهی در ورودی موجب می شد تا سواران دشمن نتوانند با اسب وارد منازل شوند و حتی برای ممانعت از ورود سربازان سواره دشمن به داخل کوچه ها درهایی به ورودی هر بن بست گذاشته اند که نقش دروازه را داشته و در مواقع ناامنی بسته می شده است. در طول کوچه به چندین طاق کوتاه خشتی بر می خوریم که مانع ورود سربازان دشمن به داخل واحدهای مسکونی بوده است.
ارتفاع طاق این گونه معابر حداقل ۱‎/۵ متر و حداکثر ۲‎/۵ متر است که گاهی اتاقک دیده بانی روی آن ساخته می شد. یکی دیگر از عوامل طاق ها جلوگیری از گرمای تابستان و سرمای زمستانی بوده است. اصولاً اتاق ها را در اطراف حیاط می ساختند که سقف آنها اغلب دارای طاق گنبدی شکل بوده و بیشتر از مصالح گل و خشت استفاده می شده است. آب انبارهای ساکن در زیر یکی از اتاق های مسکونی بدون در نظر گرفتن جهات جغرافیایی ایجاد می شده است ولی زیرزمین ها معمولاً زیر اتاق های رو به شمال بوده است. در زیرزمین های خانه های یهودیان محلی به نام میغوه وجود دارد . میغوه مانند چاه یا حوض چهارگوش یا مستطیلی است که کنار آن پلکان هایی وجود دارد و بیشتر برای انجام مراسم مذهبی از آن استفاده می شود. میغوه ها در گذشته درتمامی طول سال پر آب بوده اند اما با کاهش سطح آب های زیرزمینی در حال حاضر بیشتر میغوه ها خشک شده اند .
به علت جریان داشتن آب سطح میغوه ها همیشه خنک بود به همین علت از آنها به عنوان سرداب و محل نگهداری خوراکی های فاسدشدنی هم استفاده می شده است.
محور جویباره از میدان عتیق اصفهان (میدان کهنه) و بازار غاز شروع و با عبور از محله جویباره به مجموعه کنیسه ها، مقبره کمال الدین، دو منار دارالضیافه و نهایتاً به خیابان کمال رسیده و از طریق پارک کمال الدین اسماعیل به منار ساربان و بازارچه میرزا باقر و از آنجا به منار چهل دختران منتهی می شود که محورهای دسترسی مرکز شهر سلجوقی به دروازه اصفهان قدیم بوده و از لحاظ قدمت از قدیمی ترین محورهای موجود است.
از جمله فعالیت هایی که در این محور انجام شده یا در دست انجام است می توان به بازسازی بازارچه میرزا باقر، بازسازی بازارچه شاه اسدالله، مرمت منار ساربان، ساماندهی اطراف منار چهل دختران، بازسازی بازارچه حاج علیخان و سنگفرش محور جویباره، بدنه سازی و احیا و بازسازی بخش های قدیمی شامل بازارچه ها و سقاخانه ها اشاره کرد. از جمله طرح های پیشنهادی دیگر برای احیای این محور می توان به ایجاد مرکز اطلاع رسانی به توریست در یکی از خانه های قدیمی محله، ایجاد خانه فرهنگ و کارگاه های هنرهای سنتی اشاره کرد. اگرچه به نظر می رسد رونق واقعی قدیمی ترین محله اصفهان تا حد زیادی به طرح احیای میدان عتیق گره خورده است و تا زمانی که این طرح به سرانجام نرسد، محور فرهنگی تاریخی جویباره نیز در شأن واقعی خود جلوه گر نخواهد شد.

مهسا جزینی

منبع : روزنامه ایران