مراحل رشد کلامی کودکان

یکی از پیچیده‌ترین مراحل رشد کودک، تسلط او بر زبان است. کودک از طریق سخن گفتن می‌تواند با جهان پیرامون خود ارتباط برقرار کند. زبان به کودک این امکان را می‌دهد تا نیازها و خواسته‌هایش را بیان کند و احساس‌ها و هیجان‌های درونی خود را با والدین و مراقبینش در میان گذارد. از آن‌جائی که سخن گفتن رفتاری است که کودک را از ”خودمحوری“ به اجتماعی شدن سوق می‌دهد، هرگونه مشکلی در این زمینه می‌هٔواند کودک را از فرآیند رشد، بالندگی و زندگی جمعی باز دارد.
توانائی سخن گفتن مهارتی است که باید آموخته شود رشد گفتاری کودک به تکامل اندام‌های گویائی و محرک‌های محیطی او بستگی دارد. در طول شش ماههٔ اول زندگی، کودک تنها قادر است صداهای نامفهومی از دهان تولید کند. به‌طور معمول آمادگی برای تقلید کلمات در پایان یک‌سالگی آغاز می‌شود.
گویائی و شنوائی دو حس کاملاً مرتبط به‌‌هم هستند. کودک ابتدا سعی می‌کند با گوش دادن به صداها، آنها را تقلید کند، و سپس به تکرار واژه‌ها و ایجاد زمزمه‌های نامفهومی می‌پردازد. به‌تدریج کودک به مرحلهٔ درک کلام پا می‌گذارد و می‌تواند دستورها و خواسته‌های والدینش را اجرا کند. در این مرحله است که کودک خردسال یاد می‌گیرد برای رسیدن به نیازهایش چگونه صحبت کند. اگر پدر و مادر او را تشویق به حرف زدن نکنند و با کمترین اشارهٔ او خواستهٔ او را برآورده سازند، کودک هم یاد می‌گیرد که بدون زحمت صحبت کردن، می‌تواند به خواسته‌اش برسد، در نتیجه تلاش هم در جهت زبان آموزی نخواهد کرد. یادگیری زبان به این دلیل اهمیت دارد.
۱) زبان وسیله‌ای برای ارتباط برقرار کردن و دوست شدن است.
۲) زبان وسیله‌ای برای سازگاری با محیط است.
۳) زبان وسیله‌ای برای تفکر و درک بهتر است.
۴) زبان وسیله‌ای برای پرورش سایر مهارت‌های ذهنی است.
۵) زبان وسیله‌ای برای تحصیل علم و گسترش تجربه‌هاست.
● یک‌ماهگی
▪ گویائی و شنوائی
در یک‌ماهگی، طفل با صداهای ناگهانی وحشت‌زده می‌شود و به‌اصطلاح از جا می‌پرد. در این حالت او خود را سفت و محکم نگه می‌دارد و لرزش خفیفی به اندام‌های او دست می‌هد. چشمک می‌زند و به بالا نگاه می‌کند، دست و پای خود را می‌کشد و کف دست و انگشت‌های خود را باز می‌کند و در نهایت نیز گریه را سر خواهد داد.
اگر زنگوله‌ای را ملایم و آهسته به صدا در آورید، ساکت و آرام می‌شود و تمام توجه خود را به سمت صدا متمرکز می‌کند. با این وجود هنوز قادر به یافتن موقعیت درست محل زنگوله نیست. هنگامی‌که نوزاد در حال گریه است، با شنیدن صدای گفت‌وگوی افراد و یا صدائی مثل جارو برقی ساکت می‌شود. فقط باید توجه داشت هنگامی‌که طفل درحال شیر خوردن است، محیط عاری از صداهای بلند و وحشت‌آور باشد تا او بتواند با آرامش به شیر خوردن خود ادامه دهد. در غیر این‌صورت او با چندین با شنیدن صداهای بلند در هنگام شیر خوردن اشتهایش را از دست می‌دهد و میل گرسنگی‌اش علی‌رغم این‌که سیر نشده باشد، فروکش خواهد کرد.
▪ توجه: کودکانی که دارای اختلالات شنوائی هستند نیز می‌توانند صداهائی از دهان خود تولید کنند، اما اگر نقص شنوائی آنها جدی باشد، در برابر صداهای ناگهانی هیچ عکس‌العملی از خود نشان نمی‌دهند. هم‌چنین، باید توجه داشت، کودکانی که دارای اختلالات بینائی نیز هستند، چشمان خود را به طرفین و یا به سمت منبع صدا برمی‌گردانند. بنابراین هرگونه پاسخ‌دهی به محرکات بینائی و شنوائی باید همیشه مورد توجه قرار گیرد.
● سه‌ماهگی
در سه‌ماهگی، طفل هنوز با صداهای بلند پریشان و مضطرب می‌شود. او با شنیدن این‌گونه صداها محکم چشمک می‌زند و چشم خود را به سمت بالا می‌چرخاند. در نهایت نیز گریه می‌کند و قصد دور شدن از منبع صدا را دارد. کودک سه‌ماهه هنگام شنیدن صدای نزدیکان خود ابتدا لبخند می‌زند و سپس در صدد لمس و گرفتن آنها بر می‌آید.
البته این امر در صورتی رخ می‌دهند که کودک از قبل در حال گریه نباشد. شما می‌توانید هنگامی‌که با کودک تنها هستید، با صدائی ملایم و آهسته با او صحبت کنید. او تنها وقتی ناراحت و آزرده باشد، گریه را سر می‌دهد. در این موقع می‌توانید با حرکات آرام جغجغه و یا زنگوله‌ای کوچک او را ساکت کنید.
کودک سه‌ماهه قادر است چشم و سپس سر خود را به سمت صداهای آشنا برگرداند و با ”لبخند اجتماعی“ خود در صدد ایجاد ارتباط با آن فرد برآید. هنگامی‌که بطری شیر را جلوی او تکان می‌دهید، دهان خود را به حالت مکیدن در می‌آورد و آب دهانش را جمع می‌کند. کودک هیجان و علاقهٔ خود را به هنگام شنیدن صدای افراد و یا صدای پای آنها از طریق دست و پا زدن نشان می‌دهد. حتی زمانی‌که لباس او را برای شستشو و یا حمام کردن از تیش در می‌آورید، او به وجد می‌آید.
ِ▪ توجه: کودکان دارای نقص شنوائی نیز با مشاهدهٔ مادر، مربی و یا پرستار خود شور و علاقهٔ خود را نشان می‌دهند. چنان‌چه کودک تا سه‌ماهگی هیچ عکس‌العملی به صداهای اطرافیانش نشان ندهد، نیاز به مشاورهٔ پزشکی دارد.
● شش‌ماهگی
در شش‌ماهگی، کودک به سمت صداهای آشنائی که در اطراف خود می‌شنود، فوری برمی‌گردد. اکنون صداهائی که حتی در معرض دید او هم نباشد، نظر او را جلب می‌کند. اگر والدین، مربیان و یا نزدیکان کودک با یکدیگر با آرامی صحبت کنند، او نیز با آواهای یک و یا دو سیلابی شروع به پاسخ‌گوئی می‌کند. آواهائی مثل، ”ب‌ب“ یا ”آ آ“. همین‌طور اگر با کودک بازی کنید، تبسم می‌کند، می‌خندد و از شادی جیغ می‌زند. یا اگر به نوعی ناراحت شود، فریاد می‌زند. آنها واکنش‌های متفاوتی به افراد محیط خود نشان می‌دهند و این خود دلیلی بر شناخت کودک از آشنایان و اعضاء خانواده است.
●نه‌ماهگی
در نه‌ماهگی، کودک مشتاقانه متوجه صداهائی می‌شود که به‌طور روزانه و مرتب می‌شنود. به‌خصوص صدای گفت‌وگوی پدر و مادر و یا مربیانش نظر او را به خوبی جلب می‌کند. او چنان به این صحبت‌ها توجه می‌کند که گوئی می‌فهمد که چه می‌گویند. صداهای بلند توجه کودک را راحت‌تر به خود جلب می‌کند و او را به دقت کردن وا می‌دارد.
در نه‌ماهگی او می‌تواند با صدای بلند و واضح، واژه‌های دو سیلابی مثل ”بابا“، ”ماما“ و ... را بگوید. این نحوهٔ ادای کلمه‌ها، برای او حکم تمرین صحبت کردن را دارد. یکی از دلیل‌هائی که کودک از غان و غون کردن به ”حرف زدن“ می‌رسد آن است که پدر و مادر یا نزدیکان او در برابر آواهائی که کودک از دهانش خارج می‌کند و شبیه کلمات با مفهوم است، با خندهٔ خود و تکرار آن آوا به کودک پاداش می‌دهند. از طرف دیگر، کودک قصد دارد با والدین و نزدیکان خود ارتباط برقرار کند. در این مرحلهٔ سنی کودک مفهوم ”نه“ و ”خداحافظی“ را می‌داند. او سعی می‌کند با تقلید از بزرگ‌ترها صداهای مشابهی از دهان خارج کند. بدین ترتیب کلمات در آواسازی‌های کودک مشخص می‌شوند و به‌تدریج می‌آموزد که طبق قواعد دستور زبان سخن بگوید، زیرا هنگامی‌که جملات درستی را می‌گوید، تقویت می‌شود و کم‌کم با حرف زدن با بزرگ‌ترها هماهنگ می‌شود. در نه‌ماهگی کودک در جهت درست صداهائی که می‌شنود، می‌چرخد.
▪ توجه: کودکانی که دارای اختلالات شنوائی هستند به‌طور معمول تا این مرحله پیش می‌آیند، اما چون قادر به شنیدن اصوات و کلمات نیستند، در همین مرحله می‌مانند و پیشرفت نمی‌کنند. بیشتر کودکان از حدود ۹ـ ۸ ماهگی شروع به تکلم و تکرار واژه‌های دو سیلابی می‌کنند.
● ۱۲ماهگی (یک‌سالگی)
کودکان یک‌ساله، اسم خودشان را می‌شناسند و هنگام شنیدن نام خود زود بر می‌گردند. آنها با صدای بلند و با ادای واژه‌های دو سیلابی درصدد صحبت کردن و ایجاد ارتباط با دیگران بر می‌آیند. آنها در این سن مفاهیم زیادی را در مورد جهان پیرامون خود یاد گرفته‌اند، ولی به‌دلیل عدم رشد اندام‌های گویائی هنوز قادر به تکلم نیستند.
به‌عبارت دیگر، اگر یک کودک یک‌ساله بتواند به‌طور متوسط ۱۰کلمه بگوید، قادر است ۵۰کلمه را بفهمد. از ۱۵ـ ۱۴ ماهگی به بعد کودک می‌تواند هر ماه ۲۰ واژهٔ جدید را بیان کند. سطح درک کودک چنان ارتباطی با بلوغ جسمانی اندام‌های گویائی کودک ندارد. کودکی که کم حرف می‌زند، ممکن است به مراتب از کودکی که کلمه‌های زیادی را می‌گوید و جمله‌های پیچیده‌ای می‌سازد، بیشتر بفهمد. اگر از کودک در خواستی کنید، با انجام آن کار، نشان می‌دهد که منظور شما را درک کرده است. برای مثال، وقتی به کودک بگوئید: ”موهایت را شانه بزن“، او با انجام این کار نشان می‌دهد که منظور شما را کاملاً فهمیده است.
▪ توجه: اگر کودکی تا یک‌سالگی نتواند با استفاده از زبان، به اسباب‌بازی‌های مورد علاقه‌اش هیچ اشاره‌ای بکند، نیاز به مشاورهٔ پزشکی دارد.
● ۱۵ماهگی
بیشتر کودکان در ۱۵ماهگی، صداهائی شبیه کلمات از حنجرهٔ خود خارج می‌سازند. آنها می‌توانند چند کلمهٔ قابل تشخیص (اغلب ۶ـ۱ واژه) را به ترتیب بگویند. نکتهٔ قابل ذکر آن است که در این سن کودکان لغات و مفاهیم زیادی را فرا گرفته‌اند و می‌فهمند، اما هنوز قادر به بیان آنها نیستند. کودک خواسته‌ها و نیازهای خود را با اشارهٔ دست و گفتن لغات ساده به اطرافیانش می‌فهماند. وقتی از او بخواهید با شنیدن اسم اشیاء و یا افراد به آنها اشاره کند، او به راحتی این کار را انجام می‌دهد. در مقابل خواسته‌های ساده‌ای مثل، ”بیا شام بخوریم“، ”دست بزن“ و یا ”توپ را به من بده“، از خود عکس‌العمل مناسب نشان می‌دهد.
● ۱۸ماهگی
کودک به هنگام بازی، با ایجاد صداهائی از حنجره، با خودش حرف می‌زند. او با زیر و بم کردن صداها، حالت‌های مختلف هیجانی به خود می‌گیرد. به سخنان افراد گوش می‌دهد و با عکس‌العمل مناسب به آنها پاسخ می‌دهد. او می‌تواند ۲۰ـ۶ کلمه را به زبان بیاورد. البته لازم به ذکر است که حدود گنجینه‌ لغت‌ها و عبارت‌های او خیلی بیشتر از این مقدار است. کودک برای سخن گفتن نیاز به رشد و تکامل بخشی از دستگاه عصبی خود که مربوط به اندام‌های گویائی است، دارد. این امر از این پس رفته‌رفته حاصل می‌شود.
به‌طور کلی، اصول یادگیری تکلم عبارتند از:
۱) آمادگی بدنی: رشد و تکامل اعصاب و اندام‌های گویائی.
۲) آمادگی ذهنی: رشد و تکامل مغز و اعصاب مربوط به درک کلمات و سخن گفتن.
۳) الگوپذیری از گفتار دیگران: چگونگی تلفظ کودک به شیوهٔ صحبت کردن اطرافیان بستگی دارد.
۴) تمرین: امکان صحبت کردن کودک با اطرافیان.
۵) میزان انگیزش: تلاش کودک برای صحبت کردن و فهماندن خواستهٔ خود به اطرافیان.
۶) آموزش :داشتن سرمشق‌های خوب و کمک به کودک در تکرار صحیح کلمات.
کودکان به‌طور معمول، سعی می‌کنند کلمات آخر جمله را تکرار کنند و یا در صدد تقلید از زیر و بمی صدای افراد بر می‌آیند. آنها از این‌که برایشان شعر و ترانه‌های سادهٔ کودکانه بخوانید، لذت می‌برند و سعی می‌کنند با شما بخوانند و تکرار کنند. هنگامی‌که کودک خواهان چیزی باشد، با اشاره دست و یا گفتن یک کلمه، منظور خود را می‌فهماند. از دستورها و خواسته‌های سادهٔ شما اطاعت می‌کند، برای مثال، اگر از او بپرسید: ”کفشات کو؟“، با انگشت به آن اشاره می‌کند و یا بلند می‌شود و می‌رود و آن را می‌آورد. یا اگر از او بخواهید که، ”در را ببندد“، او با رفتن و بستن در خواستهٔ شما را انجام می‌دهد. مفهوم ”نکن“ و ”دست نزن“ را به خوبی می‌فهمد. می‌تواند با انگشت، به چشم، دست، بینی، عروسک و ... اشاره کند.
ِ▪ توجه: اگر کودک تا هیجده‌ماهگی نتواند حداقل ۵ کلمه بگوید، نیاز به مشاورهٔ پزشکی دارد.
● ۲سالگی
یک کودک ۲ساله قادر است تا ۵۰ واژه (یا بیشتر) را به وضوح بیان کند. این واژگان اغلب کلمه‌هائی هستند که برای کودک مهم می‌باشند. مثل افعال رایج آنها (بده، بیا) یا افراد نزدیکانشان (بابا، مامان) و ... . او می‌تواند جمله‌های دو کلمه‌ای و یا حتی چند کلمه‌ای بسازد و از طریق گوش دادن به حرف‌های اطرافیان خود درصدد ایجاد ارتباط با آنها برآید. به‌طور معمول هنگام بازی با خودش حرف می‌زند، هر چند که از نظر دیگران کلام او غیر قابل فهم باشد. گاهی کلماتی که او را به وجد می‌آورد، تکرار می‌کند.
کودکان هم‌چنین ممکن است جمله‌های یک کلمه‌ای و یا دو کلمه‌ای خود را با حرکت‌ها و یا آهنگ صدایشان همراه کنند تا بتوانند فکر و منظورشان را به دیگران بفهمانند. کودک مدام از والدین و مربیان خود اسم افراد و اشیاء را می‌پرسد. اگر برای او شعرهای کودکانه خوانده شود، بی‌نهایت لذت می‌برد و در صدد هم صدائی با آن بر می‌آید.
او می‌تواند اعضاء بدن خود را مثل، مو، دست، پا، بینی، چشم، دهان و ... را بشناسد و حتی نشان دهد. نام بیشتر وسائل خانگی را می‌داند و حتی آنها را از روی عکس می‌شناسد. خواسته‌های سادهٔ شما را مثل، ”برو ببین پستچی چی‌ آورده است؟“ را می‌فهمد و اجرا می‌کند. مفاهیم سادهٔ روزمره را به خوبی آموخته و هنگام بازی با همسالان و یا عروسک‌هایش آنها را با خود تمرین و تکرار می‌کند.
●۲/۵ سالگی
کودک در این سن حدود ۲۰۰ واژه و یا بیشتر را به وضوح بیان می‌کند، اما صحبت کردن او نشان می‌دهد که در جمله‌سازی و عبارت‌پردازی دارای اشکالات زیادی است. نام و نام خانوادگی خود را می‌داند. هنگام بازی با صدائی بلند و قابل فهم با خود حرف می‌زند و ماجراهای روزانه را تعریف می‌کند.صحبت‌های اطرافیان را تکرار می‌کند. پیوسته دربارهٔ همه چیز می‌پرسد و اغلب جمله‌های او با ”این چیه؟“ و یا ”این کیه؟“ آغاز می‌شود.
اکنون به کارگیری ضمیرهای ”من“ و ”تو“ اشتباه نمی‌کند. نوک زبانی صحبت کردن قدری در این سن رواج دارد. اکنون او قادر است چند بیت از شعرهای کودکانه را از حفظ بخواند. از این‌که برای او کتاب‌های داستانی تصویردارد بخوانید خیلی لذت می‌برد. عروسک‌هائی که دارای خانه و وسایل کوچک هستند، در همانندسازی با بزرگ‌سالان به او کمک می‌کند. این امر سبب می‌شود در ارتباط با اطرافیان خود هوشمندانه‌تر عمل کند.
▪ توجه: اگر یک کودک ۵/۲ ساله نتواند حداقل ۵۰ واژه را به زبان بیاورد، یا با دو کلمهٔ ساده، جمله‌ای کوتاه بسازد (مثل، آب بده)، نیاز به مشاورهٔ پزشکی دارد.
● سه‌سالگی
کودک در این سن واضح و با زیر و بم کردن صدا حرف می‌زند. می‌تواند کلمات بلند و معنی‌داری را بگوید، اما هنوز در بیان درست و ترکیب‌بندی جمله‌ها اشکال دارد. نام و نام خانوادگی، جنسیت و در برخی موارد، سن خود را می‌داند و ضمیرهای شخصی و حرف‌های اضافه را به‌درستی به کار می‌برد، حتی قادر است اغلب حروف اضافه را نیز در جای مناسب خود استفاده کند. او هنوز هنگام بازی با خودش ـ به‌طور یک‌طرفه ـ حرف می‌زند.
اغلب کودکان ۳ساله شروع به گفتن جمله‌های سادهٔ چهار کلمه‌ای می‌کنند و می‌توانند حروف اضافه و ربط را هم در جمله‌های خود به کار برند. مثل، ”من مامان را صدا زدم، و او آمد.“
لازم به یادآوری است که این‌گونه حرف زدن موجب کسب اعتماد به‌نفس او حین صحبت کردن با دیگران می‌گردد. در مکالمه‌های ساده شرکت می‌کند و می‌تواند کارها و فعالیت‌های روزمرهٔ خود را بازگو کند.
او حتی می‌تواند تجربه‌های قبلی خود را نیز تا حدی به‌خاطر آورد و آنها را تعریف کند در این سن کودک دائم در حال پرسیدن است. جمله‌های او اغلب با ”چرا؟“، ”کجا؟“ و ”کی؟“ آغاز می‌شود. او مشتاقانه به داستان‌ها و ماجراهای مربوط به خودش گوش می‌دهد و از شنیدن مکرر آن خسته نمی‌شود. اکنون او می‌تواند چند بیت شعر کودکانه را از حفظ بارها بخواند و تکرار کند. از دیدن تلویزیون و به ویژه برنامه‌های مخصوص کودکان لذت می‌برد و سرگرم می‌شود.
●۴سالگی
گفت‌وگوی هوشمندانه و رعایت نکات دستور زبان از ویژگی‌های مهم این دوره از رشد کلامی کودک به‌حساب می‌آید. این‌طور به‌نظر می‌رسد که فقط در تلفظ چند حرف مثل ”ر“، ”ل“، ”ت“ و”پ“ اشکال دارد. او به خوبی می‌تواند با افراد دیگر ارتباط برقرار کند و دربارهٔ ماجراها و رویدادهای روزانهٔ خود به صحبت بپردازد.
نام و نام خانوادگی، سن، جنس و حتی آدرس منزل خود را می‌داند. هنوز هم کنجکاوانه به دنبال پرسش‌های خود مثل ”این کیه؟“، ”این چیه؟“، ”چرا؟“ و ... بر می‌آید. همین‌طور معنی لغت‌هائی را که نمی‌داند، می‌پرسد کودک با دقت به داستان‌هائی که برای او خوانده می‌شود، گوش می‌دهد و خود نیز در صدد گفتن داستان بر می‌آید. اما بیشتر وقت‌ها موضوع اصلی داستان را فراموش می‌کند. او قادر به شمردن اعداد از ۱ تا ۲۰ و یا بیشتر است و چند حرف الفبا را می‌تواند تشخیص دهد. از شنیدن لطیفه‌های خنده‌دار و یا لغت‌های نامتجانس خوشش می‌آید و سعی می‌کند آنها را تکرار کند. اگر با او تمرین شود، می‌تواند چند بیت شعر کودکانه را حفظ کند و از بر بخواند.
● زبان و تأثیر محیط
کودکان زبان را از طریق ارتباط برقرار کردن با افراد (مادر، پدر و یا مربی) خود فرا می‌گیرند. گفتار ساده و کوتاه مادر در ۱۸ماهگی باعث رشد کلامی و تسلط کودک بر واژگان و جمله‌های او در سال‌های بعد می‌شود. هم‌چنین کودکانی که اطرافیانشان با آنها بیشتر صحبت می‌کنند از کودکانی که کمتر مخاطب قرار می‌گیرند، از گنجینهٔ لغت بیشتری برخوردارند. علاوه بر آن یکی دیگر از عوامل پیشرفت تکلم در کودکان، توانائی ارتباط برقرار کردن مؤثر با دیگران است. بیان کلمه‌ها و حروف مناسب در زمان و مکان مناسب به افراد و موضوع‌های مناسب، از جمله نکات مهم برقراری ارتباط مؤثر است. توانائی مکالمه، مهارت‌های گفتاری، شنیداری و اجتماعی کودک را تقویت می‌کند. از جمله رعایت نوبت صحبت کردن، دانش، علاقه، نیاز، عکس‌العمل‌های شنونده، ارتباط چشمی و .... .
● ۵سالگی
یک کودک پنج‌ساله روان و سلیس صحبت می‌کند رعایت قواعد دستور زبان را می‌کند و معمولاً با زیر و بم کردن مناسب صدایش می‌تواند احساس‌های خود را نیز بیان کند، اما هنوز در تلفظ برخی حروف مثل ”س“، یا ”ف“ اشکال دارد.
کودک مشتاقانه شعرهای ساده و کودکانه را حفظ می‌کند و می‌خواند. او دوست دارد که برای او قصه و داستان بخوانند و یا خودش داستان بگوید. با کودکان و دیگر هم‌سن‌وسالانش به اجرای نمایش‌نامه می‌پردازد. هنگام بازی با خودش حرف می‌زند و قصه می‌گوید. اسم کامل، سن، جنس، آدرس محل زندگی‌اش را می‌داند. معنی اشیاء و پدیده‌های عینی و ملموس را چون می‌بیند و به کار می‌برد، می‌فهمد و درک می‌کند. اما مرتب دربارهٔ واژه‌ها و مفهوم‌های انتزاعی مثل خوبی، عدالت، ظلم و ... می‌پرسد و گاهی آنها را نامناسب به کار می‌برد. او از لطیف‌گوئی و معماسازی لذت می‌برد.

ماندانا سلحشور

منبع : ماهنامه کودک