نقد روند گسترش صنایع پایین دستی پتروشیمی

صنایع پتروشیمی یکی از مهمترین صنایع وابسته به نفت است که با فرآوری نفت خام و گاز، ارزش افزوده حاصل از این مواد را فزونی می‌بخشد. با آغاز دههٔ هفتاد و همزمان با شروع سازندگی و توسعه در کشور، روی آوردن سیاست‌گذاران به توسعه صنعت پتروشیمی، منجر به سرمایه‌گذاری عظیم در این صنایع و همچنین گسترش سریع واحدهای متعدد پتروشیمی گردید. توسعه شتابان موجب شد تا بسیاری از کارشناسان، توسعهٔ صنایع پتروشیمی کشور را مورد انتقاد قرار داده و برخی سیاست‌ها از جمله نوع محصولات تولیدی، نحوهٔ سرمایه‌گذاری و بازاریابی و فروش این مواد را مورد بحث جدی قرار دهند. مطلب حاضر، نظرات کارشناسان و برخی آمارهای مربوط به محصولات پتروشیمی را بررسی نموده و رویکرد این صنعت به محصولات پایه و اولیه را مورد بررسی قرار داده است:
● مواد پایه یا پلیمرهای مهندسی
در چرخه تولید نفت خام و گاز طبیعی‌ تا تبدیل آن به کالا‌های مصرفی تولید شده، ‌فرآیند‌های شیمیایی‌ و پتروشیمیایی‌‌ متعددی‌ بر روی‌ ‌‌این مواد ‌‌صورت می‌پذیرد. ‌‌هر اندازه‌ تکنولوژی‌ تولید و فرآوری‌ پیچیده‌تر بوده و ماده‌ تولیدی‌‌ به مرحله‌‌ نهایی بازار مصرفی‌‌ نزدیکتر باشد،‌ ارزش‌ افزودهٔ‌ بیشتری را به دنبال‌ دارد. از این رو ‌‌می‌توان محصولات‌‌ پتروشیمی‌‌ را به دو دسته‌ تقسیم‌ نمود:
۱) دستهٔ اول،‌ مواد پایین‌‌دستی‌ هستند‌ که به بازار‌ نزدیکتر هستند و ارزش‌ افزوده‌ بالایی را همراه‌‌ دارند.‌ ‌نمونه این مواد, پلیمر‌‌های مهندسی است که به دلیل‌‌ شکل خاص تولید و کاربرد ویژه، ‌گران‌قیمت‌تر بوده و ‌دارای ارزش افزوده بالا‌تر ‌نسبت به دیگر‌ مواد پلیمری‌‌ می‌باشند.
۲) دسته دیگر‌ محصولات‌ پتروشیمی، ‌مواد پایه‌ای‌ هستند که‌ ‌مواد حد واسط ‌و خوراک‌ واحد‌های پایین‌دستی را ‌تشکیل‌ می‌دهند.
امروزه, کشورهای مختلف جهان براساس موقعیت و امکانات خود, از جمله دستیابی به دانش فنی, مواد اولیه و منابع نفت و گاز ارزان, در زمینه‌های خاصی از پتروشیمی از جمله تولید مواد پایه و یا پایین‌دستی سرمایه‌گذاری می‌کنند. در این حوزه از صنعت نیز همانند حوزه‌های دیگر صنعت, کشورهای پیشرفته به‌دلیل توانمندی‌های مدیریتی و تکنولوژیک, تولید مواد پایین‌دستی با ارزش افزوده بالا را برای خود انتخاب نموده و تولید مواد پایه با ارزش افزود‌ه کمتر را به کشورهای در حال توسعه واگذار نموده‌اند.
● رویکرد کشور به پتروشیمی پایه
در کشور‌ ما رویکرد‌ اصلی صنایع پتروشیمی‌ ‌‌به سمت تولید مواد اولیه و پایه می‌باشد. در رابطه ‌‌با این سیاست‌ اظهار‌ نظر‌های ضد و نقیضی‌ از مسئولان و کارشناسان‌ این حوزه‌ به چشم می‌خورد. برخی معتقد‌ به سرمایه‌گذاری در صنایع‌‌ پایه‌ و اولویت‌ بخشیدن‌‌ به محصولات ‌پایه‌ پتروشیمی‌ ‌هستند؛ در حالی‌که گروه دیگر از کارشناسان‌، تولید محصولات‌ با ارزش‌ افزوده‌‌ پایین‌ را مناسب‌ ندانسته‌ و سرمایه‌گذاری‌ در صنایع‌ ‌پایین ‌دستی‌ و پلیمر‌های مهندسی‌ را به صلاح‌ کشور می‌دانند.
آنچه از سوی مسئولان‌ ‌امر نیز در این مورد ‌مطرح ‌می‌شود، ‌متفاوت‌ ‌است. در حالی‌ که‌ ‌وزیر نفت، سیاست دولت‌ را گسترش‌ توأم‌ فعالیت‌های‌ بالا‌دستی‌‌ و پایین‌دستی صنعت‌ پتروشیمی‌‌ خوانده‌‌ و توسعهٔ زنجیره‌ محصولات‌‌ با ارزش‌‌ افزودهٔ‌ بالای‌ ‌پتروشیمی‌‌ و توجه‌‌ خاص‌ به صنایع‌ ‌پایین‌دستی‌ ‌آن حوزه‌ را از اولویت‌‌های وزارت ‌نفت معرفی می‌نماید (ماخذ۱), مسئولان‌ دیگر بخش‌ها, از جمله‌ رئیس واحد تحقیق و توسعه شرکت ملی پتروشیمی، سیاست‌ این صنعت را واگذاری ‌تولید محصولات‌ پایین‌دستی‌ ‌به بخش خصوصی دانسته و اولویت سرمایه‌گذاری‌ شرکت پتروشیمی‌‌ را تولید‌‌‌ مواد پایه‌ بیان می‌دارد (ماخذ۲). ‌‌‌گرچه واحد تحقیق و توسعه پتروشیمی این سیاست‌ را عاقلانه‌ و مناسب‌ ‌می‌داند، ‌‌دیگر کارشناسان‌ صنعت پتروشیمی‌، بنا بر تجارب‌ گذشته،‌ شرایط حاکم‌‌ بر اوضاع‌‌ سیاسی‌ کشور‌ را موجب بی‌نتیجه‌‌ماندن واگذاری‌‌‌ فعالیت‌ها به بخش‌‌ خصوصی‌ می‌دانند (ماخذ۳). شاهد این مطلب، پتروشیمی‌ اصفهان‌ می‌باشد‌ که پس از واگذاری‌ کامل ‌‌به بخش‌ خصوصی به دلیل گران‌شدن ‌خوراک‌‌ و عدم همکار‌ی‌های‌ لازم از سوی‌‌ بخش‌های دولتی‌، به شرکتی‌ زیان‌ده تبدیل گردید. بر این اساس, به نظر‌ می‌رسد‌ تا زمانی که شرایط از نظر‌ سیاسی و اقتصادی‌‌ برای خصوصی‌سازی‌ مهیا نگردد، ‌خصوصی‌ سازی صنایع پایین دستی پتروشیمی راه‌ به جایی‌ نخواهد برد.
● بررسی ظرفیت واحدها و انتقال تکنولوژی در صنایع پایین دستی
روند سرمایه‌گذاری‌‌ در صنایع پایهٔ پتروشیمی و تجارب‌‌‌ به‌دست آمده در چند ساله گذشته، نشان می‌دهد که ما علاوه بر انتخاب غلط محصولات و سطح فرآوری آنها، در زمینهٔ انتخاب ظرفیت مناسب واحدها و اتخاذ روش‌های مناسب انتقال تکنولوژی نیز دچار مشکل بوده‌ایم. در بندهای زیر، ضمن بیان این دو مشکل، نشان داده شده که همین مشکلات در صنایع پایین‌دستی پتروشیمی نیز ادامه خواهد یافت:
۱) چنانچه,‌ سابقه واحد‌های‌ پتروشیمیایی ‌‌ایجاد شده در ژاپن که غالباً ‌به تولید محصولات پایین‌دستی‌ می‌پردازند را مورد بررسی قرار‌ دهیم‌، در می‌یابیم‌ که این واحد‌ها در مقایسه‌ با واحد‌های‌ غربی کوچک‌‌ ‌بودند. اما وزارت ‌‌صنایع‌ و تجارت بین‌المللی‌ ژاپن ‌‌((MITI ‌تلاش نمود‌ تا با دوراندیشی، ظرفیت این واحد‌های‌‌ تولیدی‌‌ را افزایش ‌دهد که این امر, سبب کاهش قیمت محصولات‌‌ تا سطح‌‌ قیمت‌های‌ جهانی‌ گردید (ماخذ ۴).
در کشور‌ ما, وضعیت‌ ‌به گونه‌ای کاملاً متفاوت می‌باشد. با وجود ‌اینکه در زمینه‌‌ تولید‌‌ پلیمر‌های‌ مهندسی‌ در ابتدای راه ‌می‌باشیم، لیکن‌ مجتمع پتروشیمی‌ خوزستان‌ که اولین واحد تولید این محصولات‌ است. به‌دلیل محدودیت‌های مکانی و همچنین محدودیت‌‌ در لیسانس‌‌های خریداری‌ شده، امکان‌ افزایش‌ ظرفیت‌ ‌تولید در آینده ‌‌را به هیچ‌ وجه نخواهد داشت (ماخذ ۵).
۲) ‌همچنین‌‌ ‌MITI در راستای‌‌ دستیابی‌ به دانش فنی و افزایش‌ ‌بازده سرمایه‌گذاری‌ خود در بخش‌ ‌‌پایین‌دستی‌ پتروشیمی، ‌تمامی قرار‌داد‌های تکنولوژی‌‌های وارداتی‌‌ را به دقت زیر نظر گرفت. این امر ناشی از بیگانه‌ترسی ژاپنی­ها و عدم اعتماد ‌‌به آنان‌ و در نتیجه‌‌ زیر ذره‌بین‌‌ قرار‌دادن‌ ‌تکنولوژی‌‌های وارداتی‌ بود. امری که ژاپن را در دست‌یابی‌ به دانش فنی‌ تا جایی‌ ‌پیش‌ برد که در صنعت پتروشیمی‌‌ بدون داشتن‌ مواد اولیه‌ای‌ که ما امروزه‌ آن را برای خود امتیازی ‌‌اساسی می‌خوانیم، ‌در ردیف بزرگترین‌‌ مدعیان‌ این صنعت قرار‌گرفت.
‌این در حالی است که بنا به ‌‌گفته‌‌‌ کارشناسان (از جمله مدیر برنامه‌ریزی‌ اسپک)، ‌در زمینه‌‌ سابقه انتقال‌‌ فناوری، ‌در بسیاری‌ از حوزه‌های‌ ‌صنایع کشور‌ از جمله پتروشیمی‌‌ ‌به تکنولوژی‌های‌ نامناسب روی آورده‌ایم؛ تکنولوژی‌هایی که خود صاحبان‌‌ آنها با دستیابی‌ به تکنولوژ‌ی‌های‌‌جدید‌تر‌ با بازدهی‌ بیشتر، ‌ضمن کنار گذاشتن‌‌ آنها، این ‌تکنولوژی‌ها را به کشور‌های‌ ‌در حال توسعه‌‌ فروخته‌اند.‌‌ از عمده‌‌‌ ‌‌دلایل‌‌‌ روی آوردن‌ به این تکنولوژی‌‌ها از سوی افرادی‌‌‌ که جهت خرید‌ به خارج ‌رفته­بودند‌, نداشتن‌‌ تفکر کارشناسی‌ و مد نظر‌‌‌‌ ‌قرار‌‌دادن‌ ویژگی‌هایی چون قیمت پایین‌‌ و سهولت‌ دسترسی بود. ‌ این مشکلات‌‌ ما را از خرید‌‌ تکنولوژی‌های‌‌‌ روز با شرایط‌ مناسب, از جمله‌ حق بررسی تکنولوژی‌‌ جهت کپی‌‌برداری‌، ‌ولو با قیمتی‌‌ بالاتر منع نمود (ماخذ ۶).
نتیجه‌ روش‌های‌ پیش‌گرفته‌ از سوی ایران در مقایسه با ژاپن، چنین‌ شد که کشوری‌ چون ژاپن، که‌‌ در سال ‌۱۳۳۷ ‌اولین واحد پتروشیمی‌‌ را همزمان‌ با ایران ایجاد‌ می‌نماید،‌ در سال‌های ‌‌۱۹۵۸ تا ۱۹۷۵ تکنولوژی و دانش‌ ‌‌فنی به ایران‌ می‌فروشد اما ایران‌ با وجود اینکه تکنولوژی‌ تولید PP وPB را برای‌‌ پتروشیمی‌‌ ‌بند‌ر امام،‌ تبریز و اراک طی سال‌های ۱۹۷۴ تا ۱۹۹۸ ‌به دفعات‌ ‌خریداری‌‌ نمود،‌ تکنولوژی‌های الفین‌های ششم و هفتم را نیز به طور کامل‌ ‌از خارج ‌‌خریداری‌ کرده و درصد‌د است در آینده نیز برای گسترش‌ ‌واحد‌های‌ تولید PP و PB این تکنولوژی‌ها را مجدداً ‌خریداری نماید.
اگرچه مسئولین‌‌‌ امر تا حدودی به این مشکلات پی برده‌اند، اما در زمینهٔ‌ گسترش‌ صنایع پایین‌‌‌دستی نیز این ‌مسائل‌ مشاهده شده و احتمال‌ رو به رو شدن با اوضاعی وخیمتر‌ از صنایع بالا‌دستی‌‌ برای صنایع پایین‌دستی تقویت می‌شود. محدودیت‌‌ در اخذ لیسانس‌‌ برای تولیدات‌ مجتمع ‌پتروشیمی‌ ‌خوزستان و ناتوانی ‌‌در کسب مجوز‌‌ برای احداث‌ پایلوت‌پلنت‌ و واحد‌های تحقیقاتی ‌‌در زمینه‌ تکنولوژی‌ خریداری‌ شده گواهی بر این مدعاست (ماخذ ۷).
جمع‌بندی:
‌امروز که بنابر گفته مدیرعامل‌‌ پتروشیمی‌، ‌‌‌دوران رکود‌ و سخت‌ترین ‌‌سال‌های عمر این صنعت را سپری می‌کنیم، در رقابت‌‌ با همسایگان‌ که از منابع سرمایه‌گذاری‌ مناسبی سود می‌برند، زمانی برتری می‌یابیم‌ ‌که محصولات‌ تولیدی خود را نسبت به آنها‌‌‌ مزیت بخشیم. ‌این مزیت می‌تواند بر دو محور افزایش‌‌ ‌کیفیت کالا و تولید‌‌‌ محصولات تخصصی ‌‌و متفاوت با محصولات‌ رقبا باشد. این امر تنها از طریق استفاده از تکنولوژی‌‌های‌ روز ‌‌و مناسب‌ ‌و سرمایه‌گذاری‌ در جهت‌ ‌تولید مواد پایین‌دستی پتروشیمی‌‌‌ با ارزش افزوده بالا حاصل‌ می‌گردد.
لازمه تسلط, دانش‌‌ فنی و پیامد‌‌ آن صاحب تکنولوژی ‌‌شدن و پیشرفت‌ در زمینه‌ محصولات‌ پایین ‌دستی‌‌ و تغییر اساسی‌‌ در روش‌های‌ ‌تحقیق‌ و توسعهٔ حاضر می‌باشد. ناتوانی در دست‌یابی‌ به تکنولوژی‌های ‌تولید محصولات‌ پایه با وجود سال‌های سال‌‌ تولید این ‌محصول, نشان‌ از عدم موفقیت‌ در شیوه­های‌ اتخاذ شده‌ تحقیق و ‌توسعه می‌باشد.
ادامه دادن‌‌ چنین روندی‌ ‌در صنایع پتروشیمی, ‌اکتفاکردن به تولید‌‌‌ محصولات‌‌ پایه, عدم‌ توان تغییر‌ در محصول، ناتوانی در تولید‌ دانش فنی، جلوگیری‌‌ از احاطه ‌بر تکنولوژی‌های‌ ‌مورد استفاده ‌و کپی‌برداری‌ ‌از آنها ‌به بهانه‌ قطع‌ ‌ارتباط‌‌ با صاحبان‌‌ تکنولوژی‌ و اظهار‌ ‌ناتوانی ‌‌در قدم گذاشتن‌ جدی به حوزه پلیمر‌های مهندسی, عواقب ‌وخیمی‌‌ را برای صنعت‌ ‌پتروشیمی‌‌ به دنبال‌ خواهد داشت‌. کسب ارزش افزوده‌‌‌ پایین درمقابل ‌هزینه کردن‌‌ انرژی‌ ‌و سرمایه زیاد، از عمده‌ترین‌ این پیامد‌ها خواهد بود. ۴۳.۵‌ میلیون‌ ‌دلار سود حاصله پتروشیمی‌‌ بندر امام‌‌‌‌ از سرمایه‌ای‌‌ ‌معادل ۶.۶۵‌ میلیارد دلار‌ در طی‌ ۱۵ سال نشانه‌ای‌ از این فقدان‌ استراتژی‌‌ صحیح‌ ‌و ضعف‌ مدیریتی ‌‌می‌باشد (ماخذ ۸).
‌گروه نفت و گاز ‌شبکه تحلیلگران ‌‌‌‌پیشنهاد ‌‌می‌نماید تا مسئولان‌‌ امر با دیدی کلان نسبت به ‌صنایع‌‌ پتروشیمی، اقدام به ایجاد‌ ‌مرکزی غیر وابسته به صنعت پتروشیمی نمایند تا سیاست‌های‌ کلی پتروشیمی‌‌ و نحوه ‌اجرای آنها را به طور‌ "‌مستمر" ‌مورد نقد و بررسی‌‌ قرار دهد.‌ ‌این مرکز ‌که می‌بایست‌ ‌گروه‌های‌ مختلفی از جمله مدیران،‌ اساتید‌ دانشگا‌ها و گروه‌های علمی، متخصصان فعال در داخل ‌‌صنعت و کارشناسان ‌امور‌‌‌ ‌‌بازار را در خود گرد‌هم آورد،‌ با بررسی‌ همه‌جانبه‌ عملکرد‌ ‌گذشته، حال و آینده صنعت پتروشیمی، نقصان‌‌ برنامه‌های‌ انجام شده‌ را دریافته‌‌ و جهت‌‌ برنامه‌های آتی‌ صنایع‌ پتروشیمی‌ پیشنهادات مفید‌ و کاربردی‌ ارائه خواهد نمود.‌ در این صورت می‌توان انتظار ‌‌داشت، بحث و جنجال‌‌ بر سر مسائلی‌ ‌چون نوع محصولات تولیدی‌‌ پتروشیمی‌، بازاریابی‌ ‌و فروش، ‌انتقال تکنولوژی‌ و نحوه سرمایه‌گذاری در صنعت‌ پتروشیمی‌‌ حل شود‌ و دیگر شاهد نباشیم‌ ‌که فعالان‌‌ حوزه‌های‌ علمی، مدیران‌‌‌‌ ‌را به نداشتن اطلاعات علمی‌‌ و از طرف دیگر مدیران،‌ گروه‌های‌ علمی و دانشگاهی را به فقدان اطلاعات‌ ‌تخصصی‌‌ متهم ساخته‌ و نظرات‌ خود را توجیه‌‌ نمایند. ‌پیامد این امر می‌تواند‌‌‌ تدوین‌‌ سیاست‌های‌ کامل‌‌‌ و مقبولی ‌‌باشد که ‌صنعت‌ پتروشیمی‌‌ کشور را به سمت کار‌آمدی‌‌ ‌و توسعه رهنمون گرداند.

مآخذ:
۱- نشریه مشعل, شماره۲۴۶, نیمه اول خرداد ماه ۱۳۸۲, صفحه۶
۲- گفتگو با دکتر طائب، شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران، ۱۰/۱/۱۳۸۲
۳-گفتگو با مهندس باغبان باشی, شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران، ۱۰/۱/۱۳۸۲
۴- نشریه شیمی و توسعه, شماره۲، تیرماه ۱۳۷۹، صفحه۲۰
۵- نشریه مشعل, شماره۲۴۶, نیمه اول خرداد ماه ۱۳۸۲, صفحه۱۰
۶-گفتگو با مدیر برنامه‌ریزی اسپک، شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران، ۴/۲/۱۳۸۲
۷- نشریه مشعل, شماره۲۴۶, نیمه اول خرداد ماه ۱۳۸۲, صفحه۱۱
۸- نشریه شیمی و توسعه, شماره۲، تیرماه ۱۳۷۹,صفحه ۱۹

منبع : شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران