استماع قرآن کریم

آنچه که اکنون دراختیار شماست مطالعه قرآن برای شناخت خود قرآن است. ما بر این باوریم که قرآن کریم، خود معرف واقعی خویش است. و اگر بخواهیم در قالب الفاظ و کلمات، گامی در شناساندن قرآن برداریم، بهترین و جامع ترین منبع، در این زمینه خود قرآن کریم است.
این نگاه از آنجا جان گرفت که قرآن خود در آیات مختلف ضمن بیان معارف دیگر، به بیان خصوصیات و ویژگی ها و امتیازات خویش پرداخته است. تا جایی که در یک نگاه دقیق و عمیق نسبت به قرآن درمی یابیم که این کتاب آسمانی به طور مفصل و جامع، خود را معرفی کرده است. استماع قرآن از جمله موضوعاتی است که قرآن کریم به آن پرداخته و در روایات نیز مورد توجه قرار گرفته است، در این مقاله به اهمیت و استحباب استماع قرآن می پردازیم.
● مفهوم استماع
«استماع» مصدر باب «استفعال»، مشتق از «سمع» است. «سمع» عبارت است از: «حسن شنوایی در گوش که صداها را درک می کند»، (۱) و «سماع» یعنی، صرف شنیدن هر چند بدون اراده باشد، اما «استماع» گوش سپردن همراه با پذیرش قلبی است که بدون اعمال اراده حاصل نمی شود.
«انصات» نیز نوعی گوش فرا دادن و خاموشی و سخن نگفتن در هنگام شنیدن است. و به دیگر سخن، «انصات» مترادف کلمه«سکوت» است که مقدمه استماع و گوش دادن به شمار می رود. در واقع «انصات» همان سکوت جهت استماع است،(۲ )«راغب» پس از بیان معنای «انصات» می گوید:«برخی گفته اند: مراد از «انصات» همان پاسخ دادن است. ولی این معنی صحیح نیست؛ زیرا اجابت و پاسخ دادن پس از شنیدن است، و اگر «اجابت» در «انصات» لحاظ شده باشد، در واقع تشویقی است بر شنیدن که به خاطر قدرت و امکان داشتن در پاسخ است.»(۳)
● مراد از استماع قرآن کریم
«استماع» و «انصات» از جمله آدابی است که باید در مجلس قرائت قرآن رعایت شود، و این امری است که قرآن، خود، آن را توصیه می کند:
«و اذا قری القرءان فاستمعوا له و انصتوا لعلکم ترحمون؛ (۴) هنگامی که قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید وخاموش باشید؛ شاید مشمول رحمت خدا شوید.»
اینکه در آیه شریفه «انصات» با «استماع» همراه شده، تاکیدی است بر سکوت ظاهری و تذکر به تامل؛ زیرا «استماع» بدون سکوت ظاهری امکان ندارد. بنابراین «استماع» و «انصات» گوش فرا دادن به همراه سکوت ظاهری و تمرکز بخشیدن به قوه فکر و اندیشه، جهت تامل و دریافت پیام قرآنی است.
مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر آیه شریفه می فرماید:«انصات»، سکوت توام با استماع است، و بعضی گفته اند: به معنای استماع با سکوت است و معنای «انصت الحدیث و انصت للحدیث» این است که به حدیث گوش می داد، در حالی که سکوت کرده بود. و «انصته غیره» یعنی دیگری به سخن او گوش داد و «انصت الرجل» یعنی ساکت شد؛ پس معنای جمله مورد بحث، این شد: گوش فرا دهید به قرآن و ساکت شوید. (۵)
خاموشی و سکوت در هنگام استماع قرآن، از جمله آداب محفل قرآنی است که توجه و تدبر در آیات الهی را به دنبال دارد، و موجب رقت قلب و انقلاب روحی و خوف توام با گریه و زاری است. قرآن در این باره می فرماید:«الله نزل احسن الحدیث کتابا متشبها مثانی تقشعر منه جلود الذین یخشون ربهم ثم تلین جلودهم و قلوبهم الی ذکرالله ذلک هدی الله یهدی به من یشاء و من یضلل الله فما له من هاد؛ (۶ ) خداوند بهترین سخن را نازل کرده، کتابی که آیاتش (در لطف و زیبایی و عمق و محتوا) همانند یکدیگر است؛ آیاتی مکرر دارد (با تکراری شوق انگیز) که از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانی که از پروردگارشان می ترسند، می افتد؛ سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذکر خدا می شود؛ این هدایت الهی است که هر کس را بخواهد با آن راهنمایی می کند؛ و هر کس را خداوند گمراه سازد، راهنمایی برای او نخواهد بود!»
قرآن کریم در جای دیگر، انقلاب روحی و معنوی عالمان مسیحی (اهل تواضع و آخرت طلب) را در پی استماع قرآن چنین تشریح می فرماید:«و اذا سمعوا ما انزل الی الرسول تری اعینهم تفیض من الدمع مما عرفوا من الحق یقولون ربناءامنا فاکتبنا مع الشاهدین؛(۷) و هر زمان، آیاتی را که بر پیامبر(اسلام) نازل شده، بشنوند؛ چشم های آنها را می بینی که (ازشوق،) اشک می ریزد، بخاطر حقیقتی که دریافته اند، آنها می گویند: «پروردگارا! ایمان آوردیم؛ پس ما را با گواهان (و شاهدان حق، در زمره یاران محمد) بنویس!»
البته مقصود از «استماع قرآن» استماع با خصوصیات ویژه ای است که یک دگرگونی روحی و معنوی در انسان ایجاد کند. و چنین استماعی است که مورد سفارش قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) بوده، و آثار پربرکتی به همراه دارد.
● اهمیت استماع قرآن کریم
یکی از بحث ها و موضوعات بسیار مهم، موضوع «اهمیت استماع قرآن» است. از جمله نکات قابل توجهی که کمال اهمیت این موضوع را بیان می دارد، حکمت و فلسفه حکمی است که فقها از آیه شریفه «و اذا قری القرآن فاستمعوا له وانصتوا لعلکم ترحمون»(۸) در باب «استماع قرائت امام در نماز جماعت» استفاده می کنند. فقها با استناد به همین آیه شریفه، استماع «حمد» و «سوره» را که امام جماعت قرائت می کند، بر مأمومین واجب می دانند؛ زیرا در نماز تنها «حمد» و «سوره» جزء قرآن است و بقیه ذکرهای نماز جزء قرآن نیست، هرچند محتوای آن ذکرها درقرآن و روایات وجود دارد؛ از این رو، از میان همه ذکرهای نماز، حکم وجوبی استماع فقط در مورد «حمد» و «سوره» است؛ البته تا آنجایی که صدای امام جماعت شنیده می شود؛ ولی جایی که رعایت اخفات لازم است گفتن ذکرهای مستحبی در حال قرائت امام، آن هم کسی که صدای امام را نمی شنود، توصیه شده است.
خلاصه، چه در نمازهای «جهریه» و چه نمازهای «اخفاتیه» تا جایی که صدای امام شنیده می شود، کسی حق گفتن ذکر دیگری را ندارد و باید قرائت امام را استماع نماید. این حکم با همه فروع ذکر شده، بیانگر اهمیت استماع قرآن از نظرگاه خود قرآن است.
شایان توجه است که چه حکم وجوبی استماع قرآن درنمازجماعت و چه حکم استحبابی آن درغیر نماز، از همین آیه شریفه «و اذا قری القرآن فاستمعو له...» و با استفاده از روایات بدست می آید. چرا که قرآن، کلام خدا است و حاوی معارف و احکام و دستورالعمل های زندگی است سکوت و خاموشی و گوش سپردن به قرائت قرآن هم احترام به این کتاب و کلام آسمانی است و هم مایه کسب گنجینه معارف، احکام و فهم فرهنگ قرآن. لذا وجوب آن در نماز مایه حفظ نظم و آمیخته با فهم و خشوع است. رعایت این امر در خارج از نماز گرچه در حد استحباب است؛ ولی دقیقا همان برکات استماع در نماز را به همراه دارد؛ از این رو رعایت آن در نماز و غیرنماز مورد توصیه و تأکید ائمه اطهار(علیهم السلام) قرار گرفته است.
عبدالله بن یعفور درخصوص استماع قرآئت قرآن از امام صادق(علیه السلام) می پرسد: «آیا کسی که قرات او را می شنود بر او واجب است که خاموش بماند و گوش فرا دهد؟» فرمود: «آری، هنگامی که در نزد تو قرآن قرائت شود بر تو واجب است که به آن گوش فرادهی و خاموش بمانی.(۹)
همچنین زراره می گوید: از حضرت امام صادق(علیه السلام) شنیدم که فرمود: «درنماز و غیرنماز برای قرآن، سکوت کردن و گوش فرادادن واجب است و هنگامی که در نزد تو قرآن خوانده شود، سکوت و گوش فرادادن بر تو واجب و لازم است.»(۱۰)
صاحب تفسیر «المنیر» در ذیل آیه یادشده، می نویسد: «این آیه، دلالت دارد بر وجوب استماع و سکوت به هنگام قرآئت قرآن، چه در نماز و چه در غیرنماز...؛ ولی علمای اهل تسنن این وجوب را به قرائت رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله» و به قرائت نماز و خطبه نمازجمعه بعد ازعصر پیامبر(صلی الله علیه و آله) اختصاص داده اند؛ برای اینکه وجوب استماع و سکوت درغیر ازنماز جماعت و خطبه های نمازجمعه موجب حرج و مشقت است؛ زیرا این امر باعث ترک اعمال می شود و ترک استماع و سکوت نسبت به قرائت قرآن در مجلس و محافل مکروه می باشد و کراهت آن نیز کراهت شدید است. و مؤمن همان گونه که بر او لازم است بر تلاوت قرآن، تلاش داشته است و در مجلس تلاوت، ادب مربوط به آن را رعایت کند، لازم است نسبت به استماع و سکوت آن نیز تلاش نموده و آن را مورد توجه خاص خود قرار دهد.»(۱۱)
و ماجرای مربوط به قرائت قرآن «ابن کوا» درحالی که امیرمؤمنان علی(ع) مشغول نماز بوده و حضرت دربرابر قرائت و تلاش ایشان، سکوت و استماع می فرمایند، مورد دیگری است که به ما درس اهتمام می دهد.
این ماجرا چنین روایت شده است:
«علی (علیه السلام) مشغول نماز صبح بود که «ابن کوا» (یکی از خوارج لجوج) که پشت سر او بود، این آیه را قرائت کرد: «ولقد اوحی الیک و الی الذین من قبلک لئن اشرکت لیحبطن عملک و لتکونن من الخاسرین،(۱۲) به تو و همه پیامبران پیشین وحی شده که اگر مشرک شوی، تمام اعمالت تباه می شود و از زیان کاران خواهی بود.» هدف او از خواندن این آیه این بود که به حضرت بفهماند که با قبول حکمیت در جنگ صفین نعوذ بالله کافر شده است.
امام(ع) به احترام قرآن سکوت کرد تا او از قرائت آیه فارغ گردید؛ پس شروع به قرائت نماز فرمود، دوباره، «ابن کوا» همان آیه را تلاوت کرد، باز امام(ع) سکوت فرمود، آنگاه شروع به قرائت فرمود، بار سوم، «ابن کوا» شروع به خواندن همان آیه کرد و امام(ع) نیز سکوت فرمود و سپس این آیه را قرائت کرد: «فاصبر ان وعدالله حق ولا یستخفنک الذین لا یوقنون؛(۱۳) اکنون که چنین است، صبر پیشه کن که وعده خدا حق است و هرگز کسانی که ایمان ندارند، نباید تو را خشمگین سازند.» اشاره به اینکه خداوند کیفر خلاف کاران را که شمائید خواهد داد.»(۱۴)
● استحباب استماع قرآن کریم
پیشتر گفتیم که قرآن خاموشی و گوش سپردن به تلاوت و قرائت آیاتش را بر همه شنوندگان لازم دانسته و بر آن تأکید دارد. و تفاوتی نمی کند که چه کسی آن را بر زبان جاری می سازد؛(۱۵) زیرا قرآن به طور مطلق و بدون قید و شرط می فرماید: «واذا قری القران فاستمعوا له و انصتوا لعلکم ترحمون.»
و اما اینکه این سکوت و استماع در چه مورد یا مواردی باید رعایت شود، مطلبی است که مورد توجه مفسران و فقها بوده است؛ از این رو چنان که در پیش تر گفته شد:
«انصتوا» از ماده «انصات»، به معنای سکوت توأم با گوش دادن است. در اینکه آیا سکوت و استماع به هنگام قرائت قرآن در تمام موارد است، یا منحصر به وقت نماز و هنگام قرائت امام جماعت، یا هنگامی که امام در خطبه نماز جمعه قرآن تلاوت می کند، در میان مفسران بحث و گفت وگو بسیار است، و احادیث مختلفی در این خصوص در کتب حدیث و تفسیر نقل شده است.
آنچه از ظاهر آیه استفاده می شود، این است که حکم مورد نظر، عمومی و همگانی است و مخصوص به حال معینی نیست؛ ولی روایات متعددی که از پیشوایان اسلام نقل شده است و همچنین اجماع و اتفاق علماء بر عدم وجوب استماع در همه حالات و موارد، دلالت دارد که این حکم به صورت کلی، یک حکم استحبابی است؛ یعنی شایسته و مستحب است که در هر کجا و در هر حال، کسی که قرآن تلاوت می کند، دیگران به احترام قرآن، سکوت کنند و بدان گوش و جان بسپارند. پیام خدا را بشنوند و در زندگی از آن الهام گیرند؛ زیرا قرآن تنها کتاب قرائت و تلاوت نیست، بلکه کتاب فهم و درک و عمل است؛ از این رو، بر این حکم مستحبی به قدری تأکید شده که در بعضی از روایات از آن تعبیر به واجب شده است.
در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم که فرمود: «الانصات للقرآن فی الصلاه و فی غیرها و اذا قرئ عندک القرآن، وجب علیک الانصات و الاستماع؛۱۶ بر تو واجب است که در نماز و غیر نماز در برابر شنیدن قرآن سکوت و استماع کنی و هنگامی که نزد تو قرآن خوانده شود، لازم است سکوت کردن و گوش فرا دادن.»
حتی از برخی روایات استفاده می شود که اگر امام جماعت، مشغول قرائت باشد و فرد دیگری، آیه ای از قرآن تلاوت کند، سکوت مستحب است تا او آیه را پایان دهد؛ سپس امام قرائت را تکمیل کند، چنان که این روایات از امام صادق(علیه السلام) پیش تر نقل شده است.
از مجموع این بحث، روشن می شود که سکوت و استماع در هنگام شنیدن آیات قرآن، کار بسیار شایسته ای است؛ ولی به طور کلی واجب نیست، احتمال می رود که علاوه بر اجماع و روایات، جمله «لعلکم ترحمون؛ شاید مشمول رحمت خدا بشوید»، نیز اشاره به مستحب بودن این حکم داشته باشد.
تنها در یک مورد، این حکم الهی شکل وجوب به خود می گیرد، و آن هنگام نماز جماعت است که مأموم به محض شنیدن قرائت تمام، باید سکوت کند و گوش فرا دهد، حتی جمعی از فقها با استناد به همین آیه شریفه، قرائت «حمد» و «سوره» را از عهده مأموم ساقط کرده اند.
از جمله روایاتی که دلالت بر این حکم دارد، روایتی است از امام باقر(علیه السلام) که فرمود: «واذا قرئ القرآن فی الفریضه خلف الامام، فاستمعوا له و انصتوا، لعلکم ترحمون؛(۱۷) هنگامی که قرآن در نماز فریضه و پشت سر امام خوانده می شود، گوش فرا دهید و خاموش باشید، شاید مشمول رحمت الهی شوید.»
منظور از کلمه «لعل»(=شاید) - که در چنین مواردی به کار می رود- این است، برای اینکه مشمول رحمت خداوند قرار گیرید، تنها سکوت و استماع به قرآن کافی نیست؛ بلکه برای رسیدن به این مقصود، شرایط دیگری از جمله عمل به قرآن را طلب می کند.
ذکر این نکته هم بجا است که فقیه معروف «فاضل مقداد» در کتاب «کنزالعرفان» تفسیر دیگری برای آیه شریفه ذکر کرده و آن اینکه، مراد از آن، شنیدن آیات قرآن و درک مفاهیم آن و پی بردن به اعجار قرآن است.
ذکر این تفسیر شاید به دلیل آن است که در آیه قبل، سخن از مشرکان بود که آنان درباره نزول قرآن بهانه جویی می کردند، قرآن به آنان می گوید: «خاموش شوید و گوش فرا دهید، تا حقیقت را دریابید.»(۱۸)
منعی نیست از اینکه مفهوم آیه یاد شده را آن قدر وسیع بدانیم تا مسلمانان و غیرمسلمانان، همه را در بر گیرد، به این معنا که مسلمانان هنگام قرائت قرآن، بدان گوش فرا دهند و مفاهیم آن را دریابند و عمل کنند. کافران و غیرمسلمانان هم باید، قرآن را بشنوند و سکوت کنند و در آن بیندیشند تا ایمان بیاورند و مشمول رحمت الهی شوند؛ زیرا قرآن، کتاب ایمان و علم و عمل است برای همگان، نه برای یک گروه خاص و معین.(۱۹)

صاحب علی محبی
پی نوشتها:
۱- مفردات الفاظ القرآن، ماده: «سمع»: «السمع قوه فی الاذن به یدرک الاصوات».
۲- همان، ماده: «صوت».
۳- همان، ماده: «صوت»، عبارت چنین است:«والانصات: هو الاستماع الیه مع ترک الکلام، قال تعالی: «و اذا قری القرءان فاستمعوا له و انصتوا» ]الاعراف۲۰۴.[ ، و قال: یقال للاجابه انصات، و لیس ذلک بشیء، فان الاجابه تکون بعد الانصات، و ان استعمل فیه فذلک حث علی الاستماع لتمکن الاجابه ».
۴- اعراف. .۲۰۴ S
۵- المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۸، ص ۳۸۲؛ ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص .۳۱۱
۶- زمر. .۲۳
۷- مائده.۸۳.
۸-اعراف.۲۰۴.
۹- مجمع البیان، ج۴، ص.۵۱۵
۱۰-تفسیر عیاشی، ج۲، ص۴۷، ح.۱۳۲
۱۱- تفسیر المنیر، ج۹، ص.۲۳۰
.۱۲ زمر.۶۵.
۱۳- روم، .۶۰
۱۴- تهذیب، ج ۳، ص .۳۶
۱۵- این برداشت از مجهول بودن فعل «قریء» در آیه شریفه .۲۰۴ از سوره اعراف استفاده شده است.
۱۶- البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص .۵۷
۱۷- البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۶۲۸، ح .۴۱۳۸
۱۸- کنزالعرفان، ج ۱، ص .۱۹۵
۱۹- تفسیر نمونه، ج ۷، ص ۷۰-.۷

منبع : روزنامه کیهان