امداد و کمک‌های اولیه در حوادث شیمیائی

با توجه به تولید و مصرف روزافزون انواع موادشیمیائی و استفاده فراوان از موادی که برای اولین‌بار تولید و به میزان بسیار زیاد مصرف می‌شوند، تربیت و به‌کارگیری گروه‌های امداد و نجات و در رأس آنها تکنسین اورژانس طب کار برای مقابله با حوادث شیمیائی اجتناب‌ناپذیر شده است. ممکن است در این فرآیند طولانی یعنی از مرحله تولید، حمل و نقل، انبارداری و مصرف به‌دلایلی از جمله نقص فنی، خطای انسانی و امثال اینها قسمتی از موادشیمیائی از راه‌های استنشاقی، پوستی و گوارشی وارد بدن کارکنان شده و باعث عوارض جزئی تا مرگ‌آور مانند بی‌حسی، خواب‌آلودگی، بی‌هوشی، سوختگی و خفگی شوند.
به‌طور معمول وقوع حوادث شیمیائی می‌تواند باعث بروز حوادث دیگری نیز بشود. به‌عنوان مثال آتش‌سوزی در یک کارخانه ممکن است منجر به انفجار مخازن موادشیمیائی شود. بنابراین بخشی از کمک‌های اولیه از دیدگاه ایمنی به این نکته توجه دارد که با انجام بعضی اقدام‌های پیشگیری می‌توانیم از وقوع حوادث بعدی پیشگیری کنیم و بخش دیگر مربوط به امداد و کمک‌های اولیه است.
● مونواکسید کربن CARBON MONOXIDE
مصدومین مبتلا به مسمومیت با مونواکسید کربن که متأسفانه هرساله بر تعداد آنها افزوده می‌شود، اغلب به‌طور ناگهانی در این شرایط قرار می‌گیرند و غافلگیر می‌شوند. این گاز بی‌رنگ، بی‌بو و بی‌مزه است. فوق‌العاده قابل اشتعال بوده و مخلوط آن با هوا قابل انفجار است.
۱) علائم بالینی مسمومیت
▪ سردرد
▪ وزوز گوش
▪ حالت گیجی
▪ تهوع و استفراغ
▪ درد قفسه سینه
▪ ضعف عضلانی
▪ بی‌حالی و تغییرات بینائی (تار دیدن یا دوبینی)
▪ از بین رفتن هوشیاری
▪ قطع تنفس و ایست قلبی
۲) آثار مواجهه طولانی‌مدت
در مواقعی که مسمومیت با این گاز منجر به مرگ نشود، ممکن است عوارضی مانند نابینائی، ناشنوائی، ناراحتی‌های کلیه، کبد و بیماری‌های قلبی و سیستم اعصاب مرکزی را به‌دنبال داشته باشد.
۳) چه باید کرد؟
▪ در اسرع وقت مصدوم را از منطقه آلوده خارج کنید.
▪ مصدوم را در هوای آزاد قرار داده و اطراف او را خلوت کنید.
▪ در صورت امکان برای مصدوم اکسیژن ۱۰۰ درصد تهیه کنید.
▪ ABC را کنترل کنید.
▪ در صورت لزوم CPR را شروع کنید.
▪ مصدوم غیرهوشیار را در صورتی‌که تنفس دارد، در وضعیت ریکاوری قرار دهید.
۴) توجه کنید!
مسمومیت با گاز مونوکسید کربن در صورتی‌که فرد برای مدت طولانی در معرض این گاز قرار داشته باشد حتی در فضای باز هم به‌وجود می‌آید. مانند کارگران تعمیرگاه‌های خودروسازی.
۵) دستورهای ایمنی
▪ این گاز نباید در معرض شعله و جرقه قرار گیرد.
▪ از کشیدن سیگار در مجاورت آن خودداری کنید.
▪ از تهویه عمومی و موضعی استفاده کنید.
▪ از ابزار دستی، وسایل الکتریکی و روشنائی ضدانفجاری استفاده شود.
▪ در صورت بروز آتش‌سوزی، سیلندر حاوی آن را با اسپری آب خنک کنید.
▪ از وسایل حفاظت تنفسی استفاده کنید.
▪ سیلندر آن را در محل خنک و مقاومت در برابر حریق نگهداری کنید.
▪ در اولین فرصت وسایل گرم‌کننده و دودکش آن را تعمیر کنید.
▪ همیشه منافذی را برای عبور هوای تازه به‌داخل کارگاه یا اتاق در نظر بگیرید.
▪ برای اطفاء حریق ناشی از آن می‌توان از دی‌اکسید کربن، اسپری آب و پودر استفاده کرد. اگر برای محیط خطرناک نیست اجازه دهید بسوزد تا تمام شود.
▪ زنان (به‌خصوص باردار) باید از تماس با این گاز خودداری کنند.
۶) یادآوری مهم:
در مادرانی که مکرر با این گاز در تماس بوده‌اند، افزایش مرده‌زائی، تولد با وزن کم و مشکلات قلبی مادرزادی دیده می‌شود. این ماده ممکن است به شدت با اکسیژن، استیلن، کلر و فلوئور واکنش نشان دهد.
● کلر CHLORINE
کلر گازی سبز رنگ، متمایل به زرد و از هوا سنگین‌تر است. به‌صورت مایع تحت فشار در سیلندر و مشتقات کلر (هیپوکلریت‌ها) به حالت جامد در بشکه‌های چندکیلوئی عرضه می‌شود. به شدت با بسیاری از ترکیبات آلی، آمونیاک و براده فلزات واکنش نشان داده و باعث آتش‌سوزی و انفجار می‌شود. در مجاورت رطوبت باعث خوردگی فلزات شده و به مواد لاستیکی و پلاستیکی خسارت وارد می‌کند. نشت مایع کلر به مراتب خطرناک‌تر از نشت گاز کلر است.
۱) آثار مواجهه کوتاه‌مدت:
▪ استنشاق آن باعث احساس سوزش، آب‌ریزش از بینی، سرفه و اشکال در تنفس، گلودرد و سرانجام تورم ریه می‌شود.
▪ در تماس با پوست باعث درد و سوختگی می‌شود.
▪ در تماس با چشم باعث اشک‌ریزش، درد، تاری دید و سوختگی‌های عمیق و جدی می‌شود.
▪ در غلظت‌های بالا منجر به مرگ می‌شود.
۲) آثار مواجهه طولانی‌مدت:
▪ باعث برونشیت مزمن می‌شود.
▪ بر دندان‌ها تأثیر گذاشته و سبب سایش آنها می‌شود.
۳) کمک‌های اولیه:
▪ بلافاصله باید اقدام‌های اولیه انجام شود تا از شدت عوارض کاسته شود.
▪ مصدوم را فوراً به هوای آزاد منتقل کنید.
▪ در صورت لزوم تنفس مصنوعی را آغاز کنید.
▪ مصدوم را در وضعیت نیمه نشسته قرار دهید.
▪ مصدوم را به زیر دوش اضطراری هدایت کنید.
▪ لباس‌های آلوده را از تنش خارج کرده و دوباره او را به زیر دوش ببرید.
▪ چشم‌ها را به مدت ۱۵ دقیقه با چشم‌شوی اضطراری بشوئید.
▪ مقدمات اعزام مصدوم را به مدیریت اورژانس طب کار فراهم کنید.
۴) توجه کنید!
▪ هنگام نشت گاز، کلیه افرادی که در معرض خطر هستند، حتی‌الامکان باید محل کار خود را در حالی‌که پارچه خیس جلو دهان و بینی خود گرفته‌اند، ترک کنند.
▪ کلیه کارکنانی که با کلر سر و کار دارند، باید دوره آموزش کمک‌های اولیه را طی کنند.
▪ آثار گاز کلر ممکن است تأخیری باشد.
۵) نکات ایمنی:
▪ هنگام کار از تهویه موضعی و عمومی استفاده کنید.
▪ آن را جدا از مواد قابل احتراق و مواد احیاکننده نگه‌داری کنید.
▪ در مکان خنک و در فضائی با تهویه مناسب نگه‌داری کنید.
▪ در صورت بروز آتش‌سوزی کپسول را با اسپری کردن آب، خنک نگه‌دارید.
▪ هرگز آب را به‌طور مستقیم بر روی کپسول نریزید.
▪ هرگز در مجاورت آتش، سطح داغ و هنگام جوشکاری از آن استفاده نکنید.
▪ مخزن نگه‌داری کلر باید بر روی پایه‌های محکم فولادی یا بتنی و یا سطح محکم و پایدار به‌نحوی قرار داده شود که از هر نقطه به مخزن دسترسی وجود داشته باشد.
۶) اقدام‌های اولیه برای مقابله با حوادث ناشی از کلر
▪ از مدیریت بحران و گروه واکنش اضطراری کمک بخواهید.
▪ مناطق خطر را معین کرده و از ورود افراد غیرمسئول به آن منطقه جلوگیری کنید.
▪ افراد باید عمود بر جریان باد از منطقه آلوده دور شوند.
▪ اگر داخل ساختمان هستند، باید به آخرین بخش ساختمان رفته، درها و پنجره‌ها را ببندند و درزهای در و پنجره را با پارچه خیس بگیرند.
۷) دستورهای پیشگیری:
▪ لوله‌های انتقال گاز و مایع کلر براساس طول، رنگ‌آمیزی و نشانه‌گذاری می‌شود.
▪ طول ۱۰ متر یا بیشتر را با خطوط مورب مشکی بر روی زمینه زرد رنگ‌آمیزی می‌کنند. برای طول کمتر از ۱۰ متر از رنگ زرد طلائی استفاده می‌شود.
▪ تخلیه و جابه‌جائی مخازن کلر نباید با حضور افراد متفرقه انجام شود. مگر اینکه محوطه تخلیه و بارگیری از محوطه عمومی حداقل ۲۵ متر فاصله داشته باشد.
▪ مخازن کلر نباید نزدیک مواد آتش‌گیر نگه‌داری شوند.
▪ محوطه انبار باید خالی از هرگونه مواد اضافی و زباله باشد تا خطر آتش‌سوزی وجود نداشته باشد.
▪ سیلندرها باید به‌وسیله زنجیر با قلاب یا هر وسیله دیگر در حالت ایستاده باشد و تانکرها به‌صورت افقی نگه‌داری شود.
▪ برای جابه‌جائی سیلندر باید از چرخ‌دستی مخصوص مجهز به زنجیر یا قلاب نگه‌دارنده سیلندر استفاده شود.
وسایل کمک‌تنفسی کسانی که با کلر کار می‌کنند باید از نوع تغذیه‌شونده با هوا و فشار مثبت بوده، طول عمر آن حداقل ۲۵ دقیقه و ماسک صورت باید برای صحبت کردن دارای دیافراگم باشد.
▪ وسائل کمک‌تنفسی باید حداقل ۱۰ متر خارج از کلیه محل‌هائی که کلر نگه‌داری می‌شود، قرار داده شود.
▪ استفاده از عینک‌های مقاوم در مقابل مواد شیمیائی و دستکش‌های لاستیکی مخصوص الزامی است.
▪ دوش اضطراری و چشم‌شوی‌های اضطراری باید در محل وجود داشته باشد.
▪ تهویه اطاق مخصوص دستگاه مولد کلر باید به کمک دو سیستم تهویه طبیعی و مکانیکی صورت بگیرد. تهویه طبیعی باید با ایجاد حداقل دو دریچه با پوشش توری روی دو دیوار و در نزدیکی سطح زمین باشد.
۸) دفع ضایعات:
▪ هنگام نشت مایع کلر باید با استفاده از موانعی مانند شن، ماسه و خاک از پخش شدن آن جلوگیری به‌عمل آورد.
▪ گاز کلر را می‌توان با اسپری کردن آب به‌صورت بسیار ریز انتقال داد.
۹) صدمه به محیط زیست:
▪ درختانی که در معرض گاز کلر قرار دارند، آسیب می‌بینند. درختان کاج و برگ‌های قدیمی حساس‌ترند.
▪ پرندگان و جانوران آبزی در معرض خطر هستند.
▪ به‌صورت باران اسیدی به محیط زیست خسارت وارد می‌کند.
۱۰) یادآوری مهم:
▪ به افراد مصدوم استراحت بدهید. کار و فعالیت، عوارض مسمومیت را تشدید می‌کند.
▪ افراد کمک‌کننده باید از ماسک تنفسی و لباس حفاظتی استفاده کنند.
● سولفید هیدروژن
H۲S HYDROGEN SULFIDE
گاز هیدروژن سولفوره از هوا سنگین‌تر بوده و ممکن است در سطح زمین قرار گرفته و حرکت کند. در حالت فشرده به‌صورت مایع بی‌رنگ درآمده و بوی خاص تخم‌مرغ فاسد شده را دارد.
در مجاورت حرارت ممکن است سبب احتراق شدید یا انفجار شده و در اثر سوختن به گازهای سمی تجزیه می‌شود. با اکسیدکننده‌های قوی به شدت واکنش نشان داده و می‌تواند سبب آتش‌سوزی و انفجار شود.
۱) آثار مواجهه:
▪ سردرد، سرگیجه، سرفه، گلودرد، تهوع و اشکال در تنفس
▪ درد و قرمزی و سوختگی شدید و عمیق چشم‌ها
▪ یخ‌زدگی در اثر تماس با شکل مایع آن
▪ ایجاد ادم ریوی
▪ و سرانجام مرگ
۲) کمک‌های اولیه:
▪ مسموم را به هوای آزاد منتقل کنید.
▪ در صورت لزوم تنفس مصنوعی را شروع کنید.
▪ با استفاده از دوش اضطراری، به او مقدار زیادی آب بزنید. سپس لباس‌های آلوده را خارج کرده و دوباره فرد را به زیر دوش اضطراری ببرید.
▪ برای مدت حداقل ده دقیقه چشم‌ها را با مقدار زیادی آب بشوئید.
▪ مسموم را به مدیریت اورژانس طب کار اعزام کنید.
۳) دستورهای پیشگیری
▪ از هرگونه تماس با آن اجتناب کنید.
▪ در هنگام کار از وسایل حفاظت تنفسی و عینک ایمنی استفاده کنید.
▪ در هنگام کار از تهویه عمومی و تهویه موضعی استفاده کنید.
▪ در مجاورت آن از ایجاد شعله و جرقه خودداری کنید.
▪ در هنگام کار از خوردن، آشامیدن و سیگار کشیدن خودداری کنید.
▪ به‌وسیله اتصال به زمین از ایجاد الکتریسیته ساکن خودداری کنید.
▪ از وسائل الکتریکی ضد جرقه استفاده کنید.
▪ جدا از اکسیدکننده‌های قوی نگه‌داری کنید.
▪ در محیطی با تهویه خوب و سیستم کنترلی دائم به همراه آلارم نگه‌داری کنید.
▪ جریان گاز را قطع کنید، اگر امکان ندارد و هیچ خطری در اطراف نیست، اجازه دهید آتش بسوزد تا خاموش شود.
▪ آتش را با آب و دی‌اکسید کربن خاموش کنید.
۴) یادآوری مهم:
▪ گاز را با اسپری ریز آب از محیط خارج کنید.
▪ وضعیت فرد مسموم در اثر فعالیت بدنی بدتر می‌شود.
▪ مسمومیت با آن به درمان اختصاصی نیاز دارد.
▪ برای آبزیان بسیار سمی است.
● وینیل بنزن STYRENE
استایرن یا وینیل بنزن در اثر آتش‌سوزی تجزیه شده و بخارهای سمی و اکسید استایرن تولید می‌کند و در اثر جاری شدن یا تحریک شدن می‌تواند الکتریسیته ساکن ایجاد کند. در دمای ۲۰ درجه سانتی‌گراد به آهستگی تبخیر شده و در اثر تولید مواد زیان‌آور باعث آلودگی هوا می‌شود.
۱) آثار مواجهه:
الف) در کوتاه‌مدت
▪ باعث سرگیجه، خواب‌آلودگی، سردرد، حالت تهوع و ضعف عمومی می‌شود.
▪ باعث تحریک چشم، پوست و آثار ریوی می‌شود.
▪ سبب کاهش هوشیاری می‌شود.
▪ بلعیدن مایع آن سبب پنومونی یا ذات‌الریه می‌شود.
ب) در بلندمدت
▪ تماس مکرر ممکن است باعث درماتیت و حساسیت پوستی شود.
▪ سبب آسم شغلی می‌شود.
▪ بر روی سیستم اعصاب مرکزی اثر می‌گذارد.
▪ می‌تواند برای انسان سرطان‌زا باشد.
۲) کمک‌های اولیه
▪ مسموم را به هوای آزاد منتقل کرده و اجازه دهید استراحت کند.
▪ لباس‌های آلوده را از بدن او خارج کنید.
▪ پوست بدن را با آب و صابون بشوئید.
▪ چشم‌ها را حداقل به مدت ده دقیقه با آب فراوان بشوئید.
▪ فرد را وادار به استفراغ نکنید.
▪ به او آب فراوان بدهید تا بیاشامد.
▪ مسموم را به مدیریت اورژانس طب کار اعزام کنید.
۳) دستورهای پیشگیری
▪ هنگام کار از لباس ایمنی، عینک ایمنی و ماسک تنفسی استفاده کنید.
▪ هنگام کار از تهویه عمومی و موضعی استفاده کنید.
▪ از هر نوع تماس با این ماده خودداری کنید.
▪ در مجاورت آن سیگار نکشید.
▪ در مجاورت آن از روشن کردن شعله و ایجاد جرقه خودداری کنید.
▪ در دمای بالاتر از ۳۱ درجه سانتی‌گراد از سیستم بسته، تهویه و تجهیزات الکتریکی ضد انفجار استفاده کنید.
▪ در محل تاریک و خنک نگه‌داری کنید.
▪ در محل مقاوم در برابر آتش‌سوزی نگه‌داری شود.
۴) دفع ضایعات:
▪ مایعات نشتی و ریخته شده را در ظروف در بسته و بدون منفذ جمع‌آوری کنید.
▪ باقی‌مانده مایع را به‌وسیله شن یا جاذب بی‌خطر دیگری جمع‌آوری کرده و به مکان امنی منتقل کنید.
▪ ضایعات را داخل فاضلاب نریزید.
۵) یادآوری:
در اثر استنشاق این ماده و ابتلا به آسم، علائم آن بعد از چند ساعت بروز می‌کند و با فعالیت بدنی تشدید می‌شود. بنابراین استراحت و مراقبت‌های پزشکی ضروری است.
● هیدرازین HYDRAZINE
دی‌آمین یا هیدرازین مایعی است بی‌رنگ، جاذب رطوبت با بوی تند و زننده که اگر تجزیه شود بخارهای آمونیاک، گاز هیدروژن و اکسیدهای ازت تولید می‌کند. قابل اشتعال است و در دمای بیش از ۳۸ درجه سانتی‌گراد ممکن است مخلوط بخار آن با هوا قابل انفجار باشد. با بسیاری از فلزات، اکسیدهای فلزات و مواد متخلخل واکنش داده و خطر آتش‌سوزی و انفجار وجود دارد.
۱) آثار مواجهه کوتاه‌مدت:
▪ استنشاق آن سبب احساس سوزش، سرفه، سردرد، تهوع، تنفس سطحی، گلودرد و تشنج می‌شود.
▪ در تماس با پوست باعث درد، قرمزی و سوختگی می‌شود.
▪ بلعیدن آن باعث دل‌دردهای شدید، استفراغ، ضعف عمومی، تشنج و بیهوشی می‌شود.
▪ تماس با این ماده می‌تواند مرگ‌آور باشد.
▪ این آثار ممکن است ”تأخیری“ باشند.
۲) آثار مواجهه طولانی‌مدت:
▪ ممکن است سبب حساس شدن پوست شود.
▪ ممکن است بر کبد، کلیه‌ها و دستگاه اعصاب مرکزی اثر بگذارد.
▪ احتمالاً برای انسان سرطان‌زاست.
۳) کمک‌های اولیه:
▪ مصدوم را به هوای آزاد منتقل کرده و به او استراحت بدهید.
▪ او را در وضعیت نیمه نشسته قرار دهید.
▪ اگر به سادگی امکان دارد، لنزهای چشمی را در بیاورید.
▪ دهان مصدوم را با آب بشوئید.
▪ او را وادار به استفراغ نکنید.
▪ هنگام انجام کمک‌های اولیه از دستکش حفاظتی استفاده کنید.
▪ مصدوم را به مرکز اورژانس طب کار ارجاع دهید.
۴) دستورهای پیشگیری
▪ در مجاورت آن شعله باز و جرقه ایجاد نکنید.
▪ در دمای بیش از ۳۸ درجه سانتی‌گراد از سیستم بسته، تهویه عمومی و تجهیزات ضدجرقه استفاده کنید.
▪ هنگام کار از لباس حفاظتی، دستکش، ماسک و حفاظ چشمی استفاده کنید.
▪ در حین کار، خوردن، آشامیدن و سیگار کشیدن ممنوع است.
▪ در مکان ایمن در برابر آتش‌سوزی نگه‌داری شود.
▪ دور از موادغذائی و کارکنان بخش تغذیه نگه‌داری شود.
۵) دفع ضایعات
▪ ناحیه خطر را تخلیه کنید.
▪ مایع نشت شده را در ظروف بدون منفذ جمع‌آوری کنید.
▪ باقی‌مانده را با شن یا جاذب بی‌خطر جذب کنید.
▪ به‌وسیله خاک اره یا جاذب قابل احتراق جذب نکنید.
▪ از ورود آن به فاضلاب جلوگیری کنید.
۶) یادآوری مهم:
▪ این ماده برای میکروارگانیسم‌های آبزی بسیار سمی است.
▪ عوارض ادم ریوی پس از چند ساعت بروز می‌کند و با فعالیت جسمی تشدید می‌شود.
▪ به منظور پیشگیری از آتش‌سوزی، لباس‌های آلوده را با مقدار زیادی آب بشوئید.
▪ بسته به درجه تماس، به افراد انجام آزمایش‌های پزشکی دوره‌ای توصیه می‌شود.

منابع:
۱) طوسی، محمدرضا: مدیریت بحران و ایمن‌سازی صنایع و معادن، مرکز آموزش و تحقیقات صنعتی ایران، ۱۳۸۴
۲) طوسی، محمدرضا: سیستم مدیریت اورژانس طب کار، جلد ۱، مرکز آموزش و تحقیقات صنعتی ایران، ۱۳۸۴
۳) طوسی، محمدرضا: سیستم مدیریت اورژانس طب‌ کار، جلد ۴، مرکز آموزش و تحقیقات صنعتی ایران، ۱۳۸۵
۴) مجموعه کارت اطلاعات ایمنی مواد در صنعت نفت، جلد اول، بهار ۱۳۸۳
۵) The American National Red cross, First Aid and Personal safery, ۲۰۰۲
محمدرضا طوسی، مدرس ایمنی و بهداشت حرفه‌ای

منبع : نشریه پزشکی طبیب مردم