فقر؛ تهدید امنیت بین المللی در قرن ۲۱

در دهه های گذشته مفاهیمی چون دموکراسی و حقوق بشر در کانون توجه عمومی قرار داشت. اکنون باید مفهوم توسعه که فقر یکی از اصلی ترین ابعاد آن است را به این مفاهیم افزود و حتی در صدور این مفاهیم قرار داد. امروزه جوامع مختلف بیش از هر زمان دیگری به هم پیوند خورده اند. این جوامع با تهدیدهایی مواجه هستند که اتخاذ یک استراتژی فراگیر با کمک همه بازیگران بین المللی را می طلبد. فقر به عنوان یک تهدید اقتصادی و اجتماعی در زمره این تهدیدات است. فقر چالش عصر ما است به گونه یی که تقریباً نیمی از مردم جهان از آن رنج می برند. فقر به طور مستقیم و غیرمستقیم امنیت بین المللی را تهدید می کند.
● مفهوم فقر
واژه Poverty یا Pauvre به معنای فقر از ریشه لاتین Pauper می آید که با Paucus و یونانی Penes (فقیر) و Penia (فقر) قرابت دارد. فقر را در یونانی با واژه Aporia (راه به جایی نداشتن، مشکلی که فقیر با آن دست به گریبان است) تعریف می کنند. ریشه های یونانی به امر واقع مثبت برمی گردد (اگر چه هر دو دردآور)؛ یکی ریشه بیولوژیک یعنی گرسنگی و دیگری ماهیت روان شناختی آن است.
وقتی فقر از لحاظ مفهومی بررسی می شود مشخص می شود که پدیده یی با ابعاد اقتصادی و اجتماعی است. آنچه که بیشتر مدنظر ما قرار دارد و گزارش ها و اسناد بین المللی نیز به آن اشاره داشته اند بعد اقتصادی فقر است. در واقع ساده ترین و متداول ترین تعریف فقر هم همان تعریف اقتصادی آن است. با این تعریف نیز فقر به مطلق و نسبی تقسیم می شود.
فقر مطلق بر این اساس تعریف می شود که هر فرد حداقل نیازهای پایه یی برای معیشت دارد که عدم تامین آنها وی را دچار مشکل می کند. به عبارت دیگر فقر، محرومیت عمیق از مواهب مادی است که راه توسعه متعارف فرد را تا آن درجه سد می کند که یکپارچگی شخص را به هم می ریزد. فقیر بودن از این نظر به معنای ناتوانی در تامین نیازهای بیولوژیکی خود و خانواده از طریق منابع یا فعالیت خویش است. کسی که از فقر مطلق رنج می برد قادر به تامین هزینه های اساسی وضعیت انسانی زندگی نیست.
از طرف دیگر می توان به فقر با مفهومی مقایسه یی نگریست. به عبارت دیگر وضعیت فقر را نسبت به شرایط زندگی و کار سایر اعضای همان جامعه و در همان زمان می توان سنجید. فقر به این معنا نسبی است. بنابراین فقر نسبی دو عنصر مکانی و زمانی دارد. عنصر مکانی به این معنا که وضعیت فرد نسبت به استانداردهای زندگی در همان جامعه یی که در آن زندگی می کند سنجیده می شود و عنصر زمانی به این معنا است که وضعیت فرد نسبت به استانداردهای همان زمان زندگی او بررسی شود. فقر نسبی ماهیت مقایسه یی دارد و از جامعه یی به جامعه دیگر متفاوت است و نمی توان به آن اتکا کرد. حتی در سطح یک کشور هم ممکن است شاهد تعداد زیادی خط فقر نسبی باشیم که در نتیجه آمار متفاوتی در اختیار برنامه ریزان و تحلیلگران قرار می گیرد. اما فقر مطلق چنین ضعفی ندارد. بنابراین باید به مفهوم فقر مطلق که محاسبه آن ساده تر، یکسان تر و تا حدودی ثابت است، پرداخت. بیان شد که فقر مطلق به معنی عدم برخورداری از حداقل نیازهای اساسی زندگی است. برای تعیین میزان فقر در این معنا باید خط فقر مطلق را تعیین کرد که عبارت است از میزان درآمدی که شخص با کمتر از آن نمی تواند احتیاجات اصلی خود را تامین کند. احتیاجات اصلی عبارتند از تغذیه، مسکن و بهداشت. بر این اساس در گزارش ها و اسناد سازمان ملل از دو خط فقر صحبت شده است؛ درآمد روزانه کمتر از یک دلار و درآمد روزانه کمتر از دو دلار.
● وضعیت فقر در جهان امروز
در بیست وپنج سال گذشته شاهد بیشترین کاهش در فقر شدیدی که جهان تاکنون تجربه کرده، بوده ایم. صدها میلیون نفر در سراسر جهان توانسته اند از فشارهای فقر شدید خلاص شوند. در همین حال چند کشور فقیرتر شده و بحران های ویرانگر اقتصادی میلیون ها خانواده را دچار فقر کرده است. امروز بیش از یک میلیارد نفر یعنی یک نفر از هر ۶ نفر هنوز با کمتر از یک دلار در روز زندگی می کنند و سالانه ۱۱ میلیون کودک پیش از پنج سالگی می میرند و سه میلیون نفر بر اثر بیماری ایدز جان می دهند. از سال ۱۹۹۰ در حالی که درآمد سرانه کشورهای در حال توسعه به طور میانگین هر ساله سه درصد افزایش یافته است، در برخی مناطق شمار مردمی که در فقر به سر می برند تا بیش از ۱۰۰ میلیون نفر افزایش پیدا کرده است. حداقل در ۵۴ کشور متوسط درآمد سرانه در طول همین دوره زمانی، کاهش یافته است.
فقر رو به تزاید با افزایش نابرابری در سطح جهان و نابرابری درآمدها در خیلی از کشورهای فقیر همراه شده است. برای مثال در بخش هایی از امریکای لاتین درآمد ۵ درصد ثروتمند ترین طبقه جامعه ۳۰۰ برابر درآمد ۵ درصد فقیر ترین اقشار جامعه است. پیشرفت در امر دستیابی به هدف کاهش فقر در سراسر جهان به شدت متفاوت بوده است. بیشترین پیشرفت ها در آسیا و به ویژه آسیای شرقی و آسیای جنوبی حاصل شده که فقط از سال ۱۹۹۰ بیش از ۲۰۰ میلیون نفر از گرداب فقر خلاص شده اند. درصد مردمی که در فقر شدید یعنی با درآمد کمتر از یک دلار در روز زندگی می کنند در منطقه جنوب صحرای آفریقا از ۶/۴۴ درصد در سال ۱۹۹۰ به ۴/۴۶ درصد در سال ۲۰۰۱ افزایش یافته است. این منطقه فقیر ترین منطقه است. بهترین وضعیت در آسیای شرقی دیده می شود که این میزان از ۳۳ درصد در سال ۱۹۹۰ به ۶/۱۶ درصد در سال ۲۰۰۱ رسیده است که در واقع به هدف توسعه هزاره یعنی نصف میزان رسیده است.

محسن شریفی
منبع؛ فصلنامه راهبرد

منبع : روزنامه اعتماد