مثال‏های علمی قرآن‏

قرآن در آیات زیادی به حرکت زمین و خورشید و زوجیت گیاهان و... اشاره دارد. به طوری که انسان را در مقابل عظمت علمی خود خاضع می‏کند. ولی آنچه مهم است این است که روشن شود هدف قرآن از ذکر مثالهای علمی چیست؟
در این مورد می‏توانیم سه نظریه ارائه کنیم:
الف) ذکر مطالب و مثالهای علمی در قرآن کریم هدف اصلی و نهایی قرآن نیست‏بلکه هدف اصلی قرآن هدایت انسان به سوی خداست اما برای مثال و شاهد آوردن از مطالب علمی واقعی استفاده می‏کند. پس علوم تجربی و پرداختن به آنها از اهداف اصیل و اولیه قرآن محسوب نمی‏شود. این قول مطابق نظر بعضی بزرگان و کسانی است که می‏گفتند قرآن تبیان هر چیزی است که در رابطه با هدایت دینی باشد. (۳۶)
ب) همان طور که بیان هدایت و معنوی انسان و معارف الهی از اهداف اولیه و اصیل قرآن کریم است، بیان مطالب علمی هم از اهداف اصیل قرآن است و لذا قرآن به علوم طبیعی و شناخت طبیعت توجه زیادی کرده است. این کلام می‏تواند مطابق نظر کسانی باشد که می‏گفتند در قرآن همه علوم و معارف دینی و بشری و تجربی وجود دارد. (۳۷)
نکته جالب این جاست که بعضی از مسائل مطرح شده در قرآن مثل حرکت زمین و یا زوجیت گیاهان و یا توده عظیم گازها و اتمها با تفکر علمی موجود در اعصار بعد از نزول قرآن مطابقت نداشت ولی قرآن با شجاعت مطالب علمی و محکم و به دور از خرافات را بیان می‏کند.
ج) قرآن در داستانها و مثالهای علمی به صورت سمبلیک و طبق فرهنگ مخاطبان خود سخن می‏گوید و هدف آن بیان مطالب علمی به صورت اصلی یا عرضی نیست و چون در بحث قبل، ما وجود همه علوم در ظواهر قرآن را رد کردیم، پس مبنای قول دوم باطل شده است لکن برای روشن‏تر شدن مطلب کلام یکی از نویسندگان را در مورد مطالب علمی قرآن می‏آوریم:
بعضی از بزرگان معاصر این طور فرموده‏اند در قرآن کریم بحث درباره جهان و طبیعت و انسان به طور استطرادی و تطفلی به میان آمده است و شاید هیچ آیه‏ای نیابیم که مستقلا به ذکر آفرینش جهان و کیفیت وجود آسمانها و زمین پرداخته باشد، هماره این بحثها به منظور دیگر عنوان شده است. در موارد بسیار گفتگو از آفرینش جهان و انواع آفریده‏ها برای آگاهانیدن انسان و رهنمونی اوست‏به عظمت الهی و سترگی حکمتهایی که خدا در آفرینش به کار برده است. در همه جا نیز این هدف ممکن است منظور باشد که انسان با نگرش به عالم از آن جهت که آفریده خدا و در چنبره تدبیر اوست معرفت فطری و شناخت‏حضوری خود را شکوفایی دهد، و شدت و نیروی بیشتری بخشد (و عقربه دل او را در جهت‏خدا نگاه دارد.)
به عبارت دیگر، قرآن کتاب فیزیک، گیاه شناسی، زمین شناسی و یا کیهان شناسی نیست. قرآن کتاب انسان سازی است و نازل شده است تا آنچه را که بشر در راه تکامل حقیقی (تقرب به خدای متعال) نیاز دارد به او بیاموزد و لذا آیات مربوطه به جهان و کیهان در هیچ زمینه هیچ گاه به بحث‏های تفصیلی در مورد موجودات نپرداخته بلکه به همان اندازه‏ای که هدف قرآن در هدایت مردم تامین می‏شده بسنده کرده است. به همین جهت، بر خلاف بسیاری از آیات دیگر این آیات دارای ابهامهایی است و کمتر می‏توانیم یک نظر قطعی به قرآن نسبت دهیم (۳۸) ».
فواید ذکر مثالهای علمی در قرآن کریم:
۱) راه قرآن را در زمینه خداشناسی هموار می‏کند. چون هدف قرآن بیان آیات الهی و توجه دادن مردم به جلوه‏های فیض و قدرت الهی بوده است تا مردم را بیشتر متوجه خدا کند این از راه ذکر مثالهای علمی و آیات الهی در آسمانها و زمین و دریاها و عجایب خلقت انسان و جانوران تامین شده است، لذا احتیاج به ذکر فرمولها و تفاصیل هر مطلب یست‏بلکه اشاره ضمنی کافی است.
۲) اعجاز علمی قرآن را ثابت می‏کند. این مثالهای حق و واقعی که با مطالب اثبات شده و یقینی علوم (به نظریات متزلزل و ظنی) مطابقت دارد، ما را متوجه می‏کند که قرآن این مسائل را از محیط اجتماعی خود الهام نگرفته است، چون نزول قرآن در جزیرهٔ‏العرب انجام شده که فاقد تمدن قوی بوده است و حتی تمدنهای آن زمان که در ایران و روم بر پا بوده چنین پیشرفتهای علمی نداشته‏اند تا بتواند نظریات علمی قرآن را به پیامبر صلی الله علیه وآله القا کرده باشند. پس این قرآن از طرف خدای حکیم و عالم نازل شده است.
نکته جالب این جاست که بعضی از مسائل مطرح شده در قرآن مثل حرکت زمین و یا زوجیت گیاهان و یا توده عظیم گازها و اتمها با تفکر علمی موجود در اعصار بعد از نزول قرآن مطابقت نداشت ولی قرآن با شجاعت مطالب علمی و محکم و به دور از خرافات را بیان می‏کند. (۳۹)
۳) مثالهای علمی واقعی در قرآن موجب کنجکاوی بشر و تفکر او در عجایب آسمانها و خلقت انسان و دیگر موجودات می‏شود و بشر را متوجه نیروهای ناشناخته طبیعت می‏کند. یعنی کار مهم قرآن ایجاد سؤال در ذهن انسان است زیرا تا انسان سؤال نداشته باشد به دنبال کشف علمی نمی‏رود، چون گمان می‏کند همه چیز را می‏داند و دچار یک جهل مرکب می‏شود ولی قرآن مسائل ناشناخته کهکشانها و موجودات ناشناخته را بزرگ جلوه می‏دهد و دعوت به تفکر در طبیعت می‏کند، و این موجب پیشرفت علوم و صنایع بشر می‏شود، چنان که در چند قرن اولیه تمدن اسلامی، همین امر موجب پیشرفت‏بلکه جهش علمی مسلمانان شد. (۴۰)
۴) همین توجه اسلام و قرآن به علم و مطالب علمی است که منشا بسیاری از علوم و الهام بخش بسیاری از معارف بشری شد هر چند بیان کردیم که تمام علوم با جزئیات آنها در قرآن وجود ندارد و یا رشد علوم را تسریع کرد.
برای مثال توجه اسلام به آسمانها و حرکت‏خورشید و ستارگان و سیارات موجب شد تا علم نجوم در میان مسلمانان به سرعت رشد کند هر چند مساله قبله در نماز و احتیاج جهت‏شناسی هم در آن تاثیر زیادی داشت.
● جمع‏بندی و نتیجه‏گیری:
در این جا به چند مطلب مهم اشاره می‏کنیم:
▪ اول: در مورد مطالب علمی قرآن چند هدف قابل توجه است:
می‏توان گفت که قرآن یک هدف اصلی و عمده دارد و آن به کمال رساندن انسان (که همانا تقرب الی الله است) می‏باشد، و اهداف فرعی دیگری هم دارد که در طول و راستای همان هدف اصلی است، از جمله آن اهداف اثبات معاد و نبوت و اعجاز خود قرآن (که مقدمه‏ای برای پذیرش وحی توسط مردم است) می‏باشد.
الف) ظاهر مطالب علمی قرآن گاهی درباره شناخت آیات الهی و توجه به مبدا هستی است <قال الله تعالی: ان فی خلق السموات والارض واختلاف اللیل والنهار لآیات لاولی الالباب‏» (۴۱) <در پیدایش آسمانها و زمین آمد و شد شب و روز نشانه‏هایی برای صاحبان خرد وجود دارد».
ب) گاهی آیات علمی قرآن نشانه عظمت آن مطلب است، یعنی گوینده سخن قصد دارد که اهمیت‏یک مطلب علمی را برساند پس آن را ذکر می‏کند برای مثال، قسمهای قرآن به خورشید، ماه و... (۴۲) از این قبیل است.
ج) گاهی آیات علمی قرآن برای اثبات معاد است، برای مثال می‏فرماید: <فلینظر الانسان مم خلق خلق من مآء دافق یخرج من بین الصلب والترائب انه علی رجعه لقادر» (۴۳) پس آدمی بنگرد از چه چیز آفریده شده است از آبی جهنده آفریده شده است که از میان پشت و سینه بیرون می‏آید خداوند به باز گردانیدن او قادر است.»
▪ دوم: می‏توان گفت که قرآن یک هدف اصلی و عمده دارد و آن به کمال رساندن انسان (که همانا تقرب الی الله است) می‏باشد، و اهداف فرعی دیگری هم دارد که در طول و راستای همان هدف اصلی است، از جمله آن اهداف اثبات معاد و نبوت و اعجاز خود قرآن (که مقدمه‏ای برای پذیرش وحی توسط مردم است) می‏باشد.
پس بیان مطالب علمی از اهداف قرآن است، چون اعجاز قرآن را ثابت می‏کند ولی هدف اصلی و عمده قرآن نیست. این مطلب ... خصوصا با توجه به این نکته روشن می‏شود که بیان کردیم آیاتی که همه چیز را به قرآن نسبت می‏دهد در مورد هدایت و دین است. بنابراین، هدف اصلی هدایت انسان و بیان معارف دینی است لکن یکی از اموری که مربوط به دین است اثبات اعجاز قرآن است و یکی از ابعاد اعجاز قرآن اعجاز علمی آن است. از این رو، مطالب علمی قرآن (در بعضی موارد) خود از اهداف قرآن است لکن هدف عمده و اصلی نیست.

پی نوشت ها:
۱- انعام ۵۹.
۲- نحل ۸۹.
۳- انعام ۳۸.
۴- تفسیر صافی، جلد ۱، ص ۵۷ (فیض کاشانی <ره‏»).
۵- تفسیر مجمع البیان، جلد چهارم، ص ۲۸۹ ذیل آیه شریفه ۳۸ سوره انعام (طبع اسلامیه).
۶- الاتقان، جلد ۴، ص ۳۸، طبع رضی.
۷- الاحیاء، جلد ۱، ص ۲۸۹، طبع دار المعرفهٔ.
۸- شعراء ۸۰.
۹- جواهر القرآن، فصل چهارم، ص ۱۸.
۱۰- التفسیر و المفسرون (دکتر ذهبی) جلد ۲، ص ۴۷۵ - ۴۸۴.
۱۱- تفسیر نور الثقلین، جلد ۳، ص ۷۴.
۱۲- اصول کافی، جلد اول، ص ۳۸۸، حدیث دوم (چاپ تهران)، دفتر نشر فرهنگ اهل البیت‏علیهم‏السلام).
۱۳- میزان الحکمه، جلد ۸، ص ۹۴ - ۹۵.
۱۴- احیاء العلوم، جلد ۱، ص ۲۸۹، طبع‏دار المعرفهٔ.
۱۵- تفسیر مجمع البیان، جلد ۴، ص ۲۹۸; تفسیر کشاف، جزء ثانی، ص ۶۲۸; المیزان، جلد ۱۴، ص ۳۲۵.
۱۶- معارف قرآن (استاد مصباح یزدی) ص ۲۲۹.
۱۷- انعام ۳۸.
۱۸- تفسیر القرآن الحکیم، معروف به المنار، جلد ۷، ص ۳۹۵.
۱۹- تفسیر الجواهر (طنطاوی)، جلد ۸، ص ۱۳۰، ذیل آیه ۸۹ سوره نحل.
۲۰- به نقل از التفسیر و المفسرون، جلد ۲، ص ۴۸۹.
۲۱- تفسیر مجمع البیان، جلد ۴، ص ۲۹۸ و جلد ۶، ص ۳۸۰ (طبع اسلامیه).
۲۲- تفسیرالکشاف، طبع بیروت جزءالثانی، ص ۶۲۸، ذیل آیه ۸۹ سوره نحل
۲۳- المیزان، طبع بیروت جلد ۱۴، ص ۳۲۵.
۲۴- تفسیر مجمع البیان، طبع اسلامیه جلد چهارم، ص ۲۹۸، ذیل آیه شریفه ۳۸ سوره انعام.
۲۵- تفسیر الکشاف زمخشری، طبع بیروت جزءالثانی، ص ۲۱ و ص ۳۱ (سوره انعام) - تفسیر الجواهر (طنطاوی) جلد ۴ ص ۳۷ چاپ اسلامیه.
۲۶- تفسیرمجمع‏البیان، طبع اسلامیه جلد چهارم، ص ۳۱۱ ذیل آیه شریفه ۵۹ سوره انعام.
۲۷- تفسیر الکشاف زمخشری، طبع بیروت جزءالثانی، ص ۳۱، ذیل آیه ۵۹ سوره انعام.
۲۸- تفسیر البرهان، جلد اول، ص ۵۲۹.
۲۹- تفسیر البرهان، جلد اول، ص ۵۲۴.
۳۰- نحل ۸۹.
۳۱- المیزان، جلد ۱۴ ص ۳۲۵ طبع بیروت با تلخیص.
۳۲- ما در این‏جا درصدد بررسی اسناد و متون احادیث‏بطون و علم ائمه‏علیهم‏السلام نیستیم و به بحث ما هم ربطی ندارد و این مطلب باید در جای خود بررسی شود و روایات زیادی در این مورد وارد شده است.
۳۳- در این دلیل از کتاب رابطه علم و دین تالیف عباسعلی سرفرازی، ص ۴۹ به بعد استفاده شد.
۳۴- التفسیر و المفسرون، جلد ۲، ص ۴۹۱ با تلخیص و اضافات.
۳۵- التفسیر و المفسرون، جلد ۲، ص ۴۹۲ با تلخیص و اضافات.
۳۶- مثل مؤلف المیزان، جلد ۱۴، ص ۳۲۵ و مجمع البیان، جلد ۴، ص ۲۹۸ در یک احتمال که ذکر کرده و صاحب کشاف، جزء الثانی، ص ۲۱ و ۳۱.
۳۷- مثل مرحوم فیض کاشانی <ره‏» در تفسیر صافی (جلد ۱، ص ۵۷) و صاحب مجمع الببان در یکی از احتمالاتی که ذکر کرده است (جلد ۴، ص ۲۹۸).
۳۸- استاد محمدتقی مصباح یزدی، معارف قرآن، ص ۲۲۵ و ۲۲۶ و ۲۲۸ با تلخیص.
۳۹- برای اطلاع بیشتر دراین مورد به کتاب درآمدی بر تفسیر علمی نوشته نویسنده مقاله مراجعه فرمائید.
۴۰- در این قسمت از کتاب علم و دین (سرفرازی) از ص ۴۳ به بعد استفاده شده است (با تلخیص و اضافات).
۴۱- آل عمران ۱۹۰.
۴۲- و الشمس ۱ به بعد.
۴۳- الطارق ۵ - ۸.
منبع:
کتاب پژوهشی در اعجاز علمی قرآن

منبع : تبیان