آلودگی هوا و تأثیرات زیست‌محیطی

خسارات آلودگی هوا بر گیاهان، درختان و محصولات کشاورزی پدیده‌ای است که کمتر به آن به‌طور جدی توجه شده است و کمتر تحقیقی در کشور به بررسی عدد و رقم ناشی از خسارات اقتصادی و زیست‌محیطی پرداخته است.
طی ۲۵ سال گذشته تحقیقاتی در مورد خسارت ازن روی محصولات کشاورزی به‌خصوص سه محصول زراعی ذرت، سویا و پنبه در آمریکا انجام شده است. در این تحقیقات با نصب اتاقک‌هائی در سطح مزارع و کنترل مقدار ازن، میزان خسارت این گاز را بر روی محصولات کشاورزی سالیانه ۶/۱ میلیارد دلار برآورد شده است. افزایش آلاینده‌های موجود در هوا، منجر به کاهش گلدهی، میوه‌دهی و در نهایت مسمومیت درختان می‌شود.
تحقیقات کارشناسان محیط زیست نشان می‌دهد آلاینده ازن موجود در هوا می‌تواند علاوه بر میزان گل‌دهی و میوه‌دهی، بر ایجاد حساسیت در درختان و گیاهان تأثیر داشته باشد.
براساس تحقیقات انجام شده، آلاینده‌های موجود در هوا باعث می‌شود روزنه‌های برگ گیاه از خود حالت دفاعی داشته باشد و در مقابل آلاینده‌های هوا بسته شوند. نوع و درجه واکنش برگ گیاه، به میزان ازن، درجه، شدت و مدت زمان تماس با گاز ازن بستگی دارد.
تماس معین ازن معمولاً در رطوبت بالا اثر زیادتری نسبت به رطوبت کم دارد، زیرا در رطوبت بالا روزنه‌ها بیشتر باز هستند و تبادل گازها به آسانی صورت می‌گیرد. بر اثر آلودگی هوا، سبزینه گیاه از بین می‌رود و باعث می‌شود برگ گیاه که مواد موردنیاز برای درختان و گیاهان را فراهم می‌کند زرد شود؛ به این ترتیب مواد موردنیاز غذائی به درختان و گیاهان نمی‌رسد و نشانه‌های مسمومیت گیاه با آلاینده‌های هوا را می‌توان به‌صورت پلاسیدگی گیاه مشاهده کرد.
این امر سبب می‌شود بر اثر تماس با غلظت‌های کم ازن و آلودگی هوا در درازمدت ”برگ ریزش گیاه“ را منجر شود و این موضوع حساسیت گیاه را نسبت به بیماری افزایش می‌دهد و گیاه را آسیب‌پذیر می‌کند.
به این ترتیب آلاینده ازن می‌تواند باعث کاهش فتوسنتز، کاهش سطح برگ، کاهش امکان بهره‌وری از آب و کاهش گل و میوه در گیاه شود.
تحقیقات متخصصان محیط زیست نشان می‌دهد که آلودگی هوا منجر به کوتاهی قد درختان نیز می‌شود. با ۱۰ درصد کاهش رشد سالانه برای درختان بر اثر آلودگی هوا، مجموعاً ۳۳ درصد ارتفاع یک درخت کمتر از زمانی است که در معرض آلودگی هوا نباشد. کاهش رشد درختان بیشتر بر اثر گازهای اکسید نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد است که بارش باران‌های اسیدی را منجر می‌شود و رشد گیاه و درخت را مختل می‌کند. بیش از ۷۰ درصد درختان واقع در حاشیه بزرگراه‌های تهران به‌دلیل انباشت از ذرات زیان‌بار روی شاخ و برگ‌شان در حالت نیمه‌خشک قرار دارند. با افزایش آلودگی هوا به‌تدریج گونه‌های گیاهی سازگار با اقلیم تهران از پهن‌برگ به سوزنی‌برگ تغییر شکل داده‌اند.
تغییر گونه‌های سازگار از پهن‌برگ به سوزنی‌برگ خود عامل دیگری برای فازایش آلودگی هوا بوده، زیرا توان پالایش هوا به‌وسیله سوزنی‌برگ‌ها در مقایسه با پهن‌برگ‌ها، کمتر است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که ماده اکسیدان مه ـ دود باعث ایجاد لکه‌ای زرد روی برگ‌های سوزنی شده و این برگ‌ها زودتر از موعد خزان می‌کنند. در نتیجه، برگ کافی برای تولید موادغذائی گیاه وجود نخواهد داشت و سیستم ریشه صدمه می‌بیند و این به‌نوبه خود به رشد گیاه صدمه زده و گیاه را در مثال حشرات حساس‌تر می‌کند.
باران‌های اسیدی افزایش رسوبات اسیدی در خاک درختان را منجر می‌شود و بدین ترتیب با ورود اسید به خاک فرایند خاک‌شوئی رخ می‌دهد و هوا و غذای خاک برای رشد درخت از بین می‌رود. اگر خاک کم‌عمق باشد و یا دارای موادغذائی کافی برای حفظ گونه‌های مختلف نباشد، رشد درختان و گیاه را به‌کلی مختل م‌کند. در این شرایط فقط گونه‌های به‌خصوصی به حیات خود ادامه می‌دهند و این خود به سایر گونه‌ها و اکوسیستم‌ها ضرر خواهد رساند و همه اینها از افزایش آلاینده‌های هوا متأثر است.
آلودگی هوا روی گیاهان ممکن است شدید، مزمن و یا نامرئی باشد، اگر تراکم مواد آلوده‌کننده زیادتر از قدرت تحمل گیاه باشد، با توجه به سن و وضعیت گیاه و سایر عوامل اکولوژیکی محیط زیست و مدت زمان تماس، اثرات مختلفی برجای می‌گذارد.
در صورتی‌که تراکم مواد آلوده‌کننده کم و زمان طولانی باشد، اثر قوی ولی مزمن است و در نتیجه آن اندام گیاه کوچک می‌ماند، قدرت نشو و نمای گیاهان چندساله کم می‌شود، تعادل جامعه گیاهی به هم می‌خورد و ترکیب و توزیع گونه‌ها دگرگون می‌شود. در سطح سلولی نیز آثاری ظاهر می‌شود که شامل تغییر آتابولیسم و کاتابولیسم و کند شدن اعمال آنزیمی و تغییر رنگ‌دانه‌ها است. مهم‌ترین اثر غیرمستقیم آلودگی هوا روی گیاهان از بین رفتن حشرات گرده‌افشان و در نتیجه کم‌شدن گرده‌افشانی گیاه می‌باشد که مستقیماً عملکرد را کاهش می‌دهد.
میزان حساسیت گونه‌های مختلف گیاهی نسبت به آلودگی بسته به غلظت مواد آلوده‌کننده، مدت زمان در معرض بودن گیاه و سن گیاه، مقدار حساسیت و خسارت وارده بر گیاه متفاوت خواهد بود.
در بین گونه‌های گیاهی تفاوت‌های عمده‌ای از لحاظ حد تحمل به انواع موادشیمیائی آلوده‌کننده دیده می‌شود. حتی در بین یک گونه نیز حساسیت تمام بوته‌ها یکسان نیست و با توجه به این تفاوت‌ها، یک متخصص اصلاح نباتات می‌تواند ارقام مقام را انتخاب و اصلاح کند. بسته به شرایط اقلیمی نیز ممکن است تفاوت‌هائی وجود داشته باشد، رطوبت زیاد خاک، رطوبت نسبی بالا در هوا و شدت نور زیاد خسارت آلودگی را بیشتر می‌کند. آلودگی صوتی نیز یکی از انواع آلودگی هوا است.
تحقیقات نشان می‌دهد که رشد گیاهان بر اثر سر و صدای بلند کاهش چشمگیری می‌یابد. مهاجرت بی‌موقع حیات‌وحش و پرندگان، سقط جنین، خونریزی گوش، بی‌اشتهائی، بروز حالت پرخاشگرانه، کاهش شیر در حیوانات شیرده و کوتاه‌شدن طول عمر از جمله اثرات سر و صدای زیاد بر جانوران است.
از مهم‌ترین آثار آلودگی صوتی و ارتعاشات بر اجسام بی‌جان خساراتی است که به نواحی مسکونی و زمین وارد می‌شود. شکسته شدن شیشه و ایجاد شکاف در ساختمان‌ها، از جمله این اثرات است.
در جهان صنعتی امروز سر و صدای زیست‌محیطی شامل سر و صدای ناشی از ترافیک جاده‌ای، ترافیک هوائی و قطارها، صنایع، ساخت و سازها و نیز فعالیت‌های معمول است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد، اولویت اول مشکل آلودگی صوتی در شهرهای بزرگ، ناشی از ترافیک است. صدای خارج از منزل ناشی از صدای هواپیما، وسایل نقلیه عمومی و زمینی، ساختمان‌سازی، صنایع و سر و صدای نواحی مسکونی و فعالیت‌های تجاری، منجر به تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم بر سلامت افراد می‌شود.
یکی از مهم‌ترین اثرهای آلودگی صوتی کاهش قدرت شنوائی است و اثرات غیرمستقیم آن بر روی انسان شامل کاهش ضربان قلب، حساسیت عصبی، گرفتگی عضلانی، خستگی روحی و جسمی، سرگیجه و از دست دادن تعادل بدن، امراض قلبی و در نهایت مجموع این اثرها در انسان ایجاد خستگی و بی‌حوصلگی می‌کند و از بازدهی فکری و جسمی می‌کاهد.

تهیه‌کننده: یوسف کامجو موحد
منبع:
www.Agriculture.com

منبع : ماهنامه سرزمین سبز