شهر خانه های قاجاری

تبریز، به عنوان یكی از مهم ترین شهرهای كشور با پیشینه غنی تاریخی و فرهنگی از گذشته های دور بنیانگذار بسیاری از سبك های هنری و پیشگام در عرصه های فرهنگی و اجتماعی است.
این شهر در دوره قبل از اسلام بخصوص زمان ساسانیان از مراكز مهم نظامی و در دوره سلجوقیان، ایلخانیان، جلایریان، تركمانان و صفویه پایتخت رسمی كشور و در دوره قاجاریه ولیعهدنشین بوده است. تبریز در دوران پس از اسلام در گستره وسیع حكومت اسلامی به قبله الاسلام مشهور شده و به دلیل واقع شدن در مسیرجاده ابریشم محل تلاقی شرق با غرب بوده است.
مبارزه های دلاورانه مردم تبریز در مقابل عثمانی ها و روس های مهاجم از درخشان ترین فصول تاریخ این خطه از ایران زمین است.
در دوره معاصر نیز این شهر پرچمدار نهضت مشروطیت بوده و مردم آن به پایمردی دلاورانی چون ستارخان و باقرخان در سرنگونی استبداد نقش مهمی ایفا كردند. خاطره رشادت ها و حماسه شیخ محمد خیابانی، مشروطه خواهان، ثقهٔ الاسلام و دیگر پاكان این دیار به هیچ وجه از خاطر تاریخ محو نخواهد شد.
مردم تبریز در حركت انقلاب اسلامی هم پیشگام بوده اند. قیام تاریخی ۲۹ بهمن سال ۵۶ زمینه سقوط رژیم طاغوت را فراهم كرده و روند پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) را سرعت بخشید.
تبریز را همچنین شهر نخستین ها نیز نامیده اند. براساس اسناد تاریخی بسیاری از نخستین جلوه های تمدن نوین برای نخستین بار در كشور در این شهر نمودار شده است. نخستین روزنامه، تئاتر، سالن نمایش، انجمن ادب فارسی، چاپخانه، مدرسه به سبك نوین، مجموعه دانشگاهی، شهرداری، شورای شهر و كلانتری در این شهر شكل گرفته و در سراسر ایران رونق یافته است.
به دلیل وقوع زلزله های مهیب در طول سالیان گذشته، بسیاری از آثار تاریخی این شهر با خاك یكسان شده و تنها توصیف و یاد آنها در كتب تاریخی به جای مانده است. با این حال این شهر دارای آثار تاریخی دیدنی بسیاری است كه از گزند حوادث به دور مانده اند.
یكی از جاذبه های دیدنی تبریز، خانه های عصر قاجاری در این شهر است.
خانه های تاریخی بسیار زیبای تبریز به دلیل موقعیت ممتاز این شهر در دوران حكومت قاجار در كشور كم نظیر است.
● خانه مشروطه
خانه مشروطه، معروف ترین و پرافتخارترین خانه تاریخی تبریز است كه در اوج انقلاب مشروطه محل تصمیم گیری های سرنوشت ساز سران مشروطه بوده است.
قدمت این خانه كه اكنون در ضلع غربی بازار تبریز و در محلی به نام «راسته كوچه» روبه روی مسجد جامع این شهر واقع شده به ۱۱۰ سال می رسد. خانه مشروطه در اصل متعلق به حاج مهدی كوزه كنانی، از فعالان مشروطه در تبریز بود كه در دوران مبارزه های آزادی خواهانه مردم تبریز در اختیار مشروطه چیان قرار گرفته بود.
این بنا در سال های اوج جنبش مشروطه و پس از آن میعادگاه سران جنبش و مبارز ان مشروطه خواه بود.
خانه مشروطه دارای سرسراها و اتاق های متعددی است، اما زیباترین بخش ساختمان، نورگیر و سرسرای آیینه كاری تزئینی آن است.
این بنا در سال ۱۳۷۵ به موزه مشروطیت تبدیل شده و جریان وقایع و رخدادهای انقلاب مشروطیت در قالب آثار به جای مانده از آن دوران و تصاویر و عكس های بی نظیر به نمایش گذاشته شده است.
● خانه بهنام
خانه بهنام، از دیگر خانه های تاریخی تبریز است كه از اواخر دوران قاجار به یادگار مانده است. این خانه كه امروزه به دانشكده معماری دانشگاه صنعتی سهند تبدیل شده به دلیل معماری ظریف، پنجره های مشجر و طاق ها و ایوان های بلند و بزرگ خود جلوه ویژه ای دارد. فضاهای اندرونی و بیرونی این ساختمان عهد قجری علاوه بر تزئینات داخلی به دلیل طراحی متناسب با فصول مختلف سال برای تعادل درجه حرارت و چشم انداز زیبای خود نیز چشم بازدیدكنندگان را هنگام دیدار از این بنای باعظمت خیره می كند. وسعت اعیانی خانه بهنام ۳۰۰ مترمربع بوده و منظره بیرونی آن به دلیل گچبری های هنرمندانه، نمای آجری سرخ گون و حوض آسمانی رنگ وسط حیاط، خود وضع تبریز در سال های اول قرن چهاردهم شمسی را در ذهن گردشگران تداعی می كند.
گره سازی خانه بهنام از مهم ترین ویژگی های معماری این بنای تاریخی است كه بازی نور را با هنر منبت كاری و ایجاد طرح های هندسی و تزئینی مختلف در هم آمیخته است.
● خانه اردوبادی
خانه اردوبادی در خیابان ارتش جنوبی و نزدیكی منطقه باغ شمال در یك قرن قبل نیز نمونه ای دیگر از ظریف كاری و چیره دستی معماران ایرانی بویژه هنرمندان عرصه ساختمان این خطه است. در ساختمان این بنا تلفیقی از سنگ و آجر به كار رفته كه همین امر نمای آن را از سایر خانه های تاریخی تبریز متمایز كرده است.
این بنا در سال های جنگ جهانی دوم و در زمان اشغال تبریز به دست روس ها، سفارت عراق بوده است.
قدمت خانه اردوبادی به اوایل حكومت پهلوی بازمی گردد و استحكام این بنای تاریخی حاكی از زبردستی معماران هنرمندآن در زمینه ساخت بناهای بلندمرتبه در حدود ۸۴ سال پیش است.
خانه اردوبادی یك هزار و ۶۰۰ مترمربع وسعت دارد و اعیانی آن در ۳ طبقه بنا شده است.
این بنا هم اكنون به عنوان مركز اسناد ملی شمال غرب مورد استفاده قرار می گیرد و با جای دادن اسناد تاریخ پرفراز و نشیب منطقه شمال غرب كشور، به پیوند خود با گذشته پرافتخار این خطه عینیت بخشیده است.
● خانه فدكی
«خانه فدكی»، دیگر بنای تاریخی تبریز است كه در مركز شهر و در پشت عمارت شهرداری در محله معروف مقصودیه واقع شده است. این بنا كه در اواسط دوران حكومت قاجار و در اوج حیات سیاسی و اقتصادی دارالسلطنه تبریز ساخته شده، با سرستون های زیبا و طاق های متقارن خود تصویری زیبا از ساختمان سازی عصر قجری را به نمایش می گذارد.
پنجره های اروسی مشجر، نقش طرح های زیبا بر دیوار آجری، قرینه سازی فضای سبز دو طرف حوض حیاط بنا و ستون های پیچی از جمله ویژگی های بارز خانه فدكی است كه چشم بازدیدكنندگان این بنای باشكوه را نوازش می دهد.
به عقیده كارشناسان این بنا یكی از بهترین نمونه های معماری ایرانی برای سكونت در اقلیمی با شرایط آذربایجان محسوب می شود.
خانه فدكی اكنون به عنوان موزه سنجش، پذیرای انبوه گردشگران داخلی و خارجی تبریز است. ویژگی های منحصر به فرد معماری همراه با كاربرد موزه ای خانه فدكی، این بنا را به یكی از جاذبه های مهم گردشگری تبریز در سال های اخیر تبدیل كرده است.
خانه های تاریخی زیادی از قبیل خانه ثقهٔ الاسلام و خانه پروین اعتصامی نیز در سایر محلات شهر تبریز موجود است.
● خانه گنجه ای زاده
این خانه نیز از بناهای تاریخی شهر است كه تركیبی از معماری سبك قاجار و پهلوی است. استفاده از زاویه های تیز در ساخت خانه گنجه ای زاده و پنجره های مستطیلی شكل بدون خمیدگی های معمول بناهای ایرانی در ساختمان این بنا، شاهد زنده آغاز معماری مدرن و فاصله گرفتن از معماری سنتی ایرانی در تبریز است.
هر چند تاریخ ساخت خانه گنجه ای زاده به اواخر قاجاریه بازمی گردد، ساخت زیرزمین های خاص دوره پهلوی رنگ و بوی معماری عصر پهلوی را در مقایسه با معماری قاجار در این بنای تاریخی بیشتر می كند.
خانه گنجه ای زاده، ۳ هزار مترمربع مساحت دارد و اعیانی آن در ۳ طبقه متشكل از تعدادی اتاق در یك ردیف بدون اندرونی و بیرونی است.
این بنای تاریخی هم اكنون بخشی از دانشكده معماری دانشگاه صنعتی سهند تبریز است.

پیمان پاكزاد

منبع : روزنامه ایران