گذری تاریخی به نقش و جایگاه مسجد در جوامع اسلامی

تاریخ تمدن بشری نشان می‌دهد که انسان از روزگاران بس قدیم همواره در این فکر بوده است تا روزنه هایی از دیدارهای طبیعت را برای نهایت باز کرده و از رصدخانه این کالبد خاکی آن سوی جهان را نظاره کند و به پیوندی روحانی و ارتباطی قلبی با معبود و کمال مطلوبش دست یابد. شواهد تاریخی و کشفیات باستان شناسی بیانگر آن است که اقوام و ملل باستان برحسب دیانت هایی که داشته اند برای خود معابدی می ساخته و در آنها به برگزاری مراسم عبادی خویش می پرداخته اند. قرآن کریم خانه کعبه را نخستین جایگاهی دانسته که در زمین برای عبادت نهاده شده است:«ان اول بیت وضع للناس للذی ببکه مبارکاوهدی للعالمین» (آل عمران - آیه ۹۶) و در متون اسلامی است که این خانه را برای اول بار حضرت آدم (ع) پس از اقامت در زمین به فرمان الهی برای عبادت و راز و نیاز با خداوند بنیان نهاد و از آن پس همواره مورد تقدیس و تکریم مردمان بود.
چنانکه در طول قرن ها هر قوم و طایفه برای زیارت این خانه به سوی کنیسه می شتافتند و در آنجا به عبادت می پرداختند تا اینکه پس از گذشت سالها چون خانه کعبه دستخوش ویرانی گردید، ابراهیم (ع) از جانب خداوند، ماموریت یافت که خانه را به عنوان عبادت و جایگاه نیایش موحدان راستین بازسازی کند. پس از ابراهیم (ع) داود یکی دیگر از پیامبران الهی به فرمان خداوند ساختن بنای قدس را به عنوان خانه خدا و عبادتگاه مردمان در سرزمین فلسطین آغاز کرد، و چون فرصت اجرای کامل این بنا برایش باقی نماند، اکمال و تکمیل آن به عهده فرزندش سلمان (ع) واگذار شد. بنای قدس که پیش از این هم عبادتگاه جماعت «صابئین» بود پس از بنای سلیمان (ع) به جایگاه مقدس یهود و بعد مسیحیت و سپس اسلام تبدیل گردید. (ابن خلدون، مقدمه، ج۲ - ص ۷۱۵)
بدین ترتیب می‌توان دریافت که ادیان الهی که رسالت ارشاد و هدایت مردم و ایجاد همبستگی و ا تحاد میان کلیه قشرهای جامعه را برعهده داشته اند، برای نیل به این هدف ساختن جایگاهی را برای گردهمایی پیروان خود به منظور انجام عبادت و نیایش دین ضروری می دانسته اند. برهمین اساس اسلام نیز که یکی از ادیان الهی است پس از دست یافتن به امکانات لازم برای تحقق بخشیدن به این هدف، مسجد را به عنوان خانه خدا و کانون ا یمان و طهارت و تقوی بنیان نهاد. اما باید توجه داشت که مسجد برخلاف دیگر معابد تنها جایگاه عبادت و نیایش دینی نبود بلکه نهادی بود با کارکردهای متعدد که علاوه بر فعالیتهای عبادی به عنوان کانون هدایت و ارشاد، مرکز تعاون اجتماعی نیز مورد استفاده قرار می گرفت.
پیامبر اکرم (ص) را عادت چنین بود که پس از بازگشت از هر سفر نخست به مسجد می رفت و دو رکعت نماز می گذارد و سپس در آنجا می نشست و به حل و فصل امور مردم می پرداخت. همچنین پس از ادای نماز و نیز در فرصت های دیگر در پرتو انوار تابناک قرآن مجید و افاضات آموزنده خویش، جان و دل و اندیشه نو مسلمانان عرب را از زنگارهای فساد و تیرگی های جهل و نادانی می زدود و به جایگاه تجلی عرفان و انوار درخشان الهی مبدل می‌کرد.
در عصر رسول اکرم (ص) مقدمات جهاد علیه دشمنان اسلام در مسجد صورت می گرفت، نیروها در مسجد بسیج و حرکت ها از مسجد آغاز می‌شد. در روزگار خلفای راشدین (۱۱ تا ۴۱ ه.ق) نیز مساجد، کانون های دانش، مرکز هدایت و ارشاد ، پایگاههای سیاسی و نیز دژهای محکم علیه توطئه های از دین برگشتگان دیگر دشمنان اسلام بود.
در عصر امویان نیز هر چند مساجد از جهت ایفای نقش عبادی و تبلیغاتی دچار رکود شده بود، اما از لحاظ فعالیت های آموزشی، نقش بسیار چشمگیر را به عهده داشت. در آن روزگار بیشتر مساجد بویژه مساجد جامع بزرگ در مراکز بلاد، کانون های دانشمندان و دانش پژوهانی بود که از دور و نزدیک برای کسب علم به سوی آن نقاط می شتافتند . در روزگار عباسیان، مساجد از نظر عملکرد آموزشی نقش بسیار بارزی را ایفا می‌کرد.
استادان علوم اسلامی در تمام مساجد به کار تدریس و فعالیت‌های آموزشی مشغول بودند. هر استادی برستونی از شبستانی تکیه می زد یا زاویه ای از رواق مسجد می نشست و دانشجویان و طلاب گرد او حلقه می زدند. در این دوره از تاریخ اسلام توجه به علوم عقلی و کلامی بسیار بود و این خود سبب ایجاد هوشیاری و جنبش علمی در زمینه های دینی و فلسفی در مساجد شده بود به طوری که در اکثر بلاد اسلامی مساجد همواره بر روی دانشمندان باز بود و حلقه های بزرگ تدریس و بحث و بررسی مسایل علمی در این مساجد برپا می‌شد.
هر چند از این دوره به بعد با پیدایش و گسترش دیگر نهادهای آموزشی همچون دارالعلم ها و مدارس،‌در شهرهای اسلامی تا حدودی از فعالیت های علمی برخی از مساجد کاسته شد اما با این وجود بازهم مساجد بزرگ و جامع در مراکز بلاد همچون گذشته جنبه تعلیمی و تربیتی خود را حفظکرد. به طور مثال در قرن هشتم هجری «ابن بطوطه» جهانگرد معروف در جامع منصور بغداد در درس حدیث حاضر می‌شد و هنگامی که به شیراز می‌رسد در جامع این شهر در حلقه تدریس حدیث حضور می‌یابد و حال آنکه آن ایام سه چهار قرن از ایجاد مدارس کامل با کتابخانه و دیگر تجهیزات مخصوص می گذشت.
باید توجه داشت گذشته از عملکردهای آموزشی، در جریان نهضت های بزرگ اسلامی نیز مساجد در جهت بیداری و آگاهی بخشیدن به توده های وسیع و قشرهای مختلف مردم نقش بسیار بارزی را به عهده داشت. چنانکه نهضت سربداران که یکی از جنبش های آزای بخش اسلامی در نیمه اول قرن هشتم هجری بود آن را در آغاز عالمی شیعی به نام «شیخ خلیفه» به عهده داشت و پس از کشته شدن وی یکی از شاگردان حلقه درس او به نام شیخ حسن جوری پرچم نهضت را به دوش گرفت از مسجد جامع سبزوار و از حلقه درس شیخ خلیفه آغاز شد و از آنجا دامنه نهضت به شهرها و نقاط دیگر کشیده شد.
نهضت های صد ساله اخیر ایران نیز مساجد به عنوان کانون های اصلی مبارزه علیه استبداد و ا ستعمار مورد توجه بود و نقش عمده ای را در به ثمر رسیدن این نهضت ها ایفا می کرد. چنانکه در جنبش تحریم تنباکو که به رهبری میرزای بزرگ شیرازی و در مخالفت با امتیاز انحصار تنباکو به یک شرکت انگلیسی در ایران روی داد و منجر به شکست استعمار انگلیس گردید مساجد در مخالفت با استبداد ناصری و در پیروزی نهضت نقش سازنده به عهده داشت.
در نهضت مشروطیت که با قیام و رهبری روحانیت در ایران شکل گرفت، مساجدکانون های اصلی انقلاب بود و فعالیت های انقلابیون را در جهت پیروزی این نهضت نیرو و سرعت می بخشید، این شکوه و عظمت و قداست و جاذبیت مساجد در ایجاد وحدت و همبستگی در میان توده های مردم و بسیج قشرهای مختلف برای مقابله با ظلم و استبداد بار دیگر در جریان انقلاب شکوهمند اسلامی تجلی کرد و مساجد در سراسر ایران به عنوان مهمترین و موثرترین مراکز آگاهی بخش و سنگرهای انقلاب اسلامی ، نقش بسیار چشمگیری را در مبارزه با رژیم ستمشاهی و در پیروزی انقلاب اسلامی ایفا کرد و از آن پس رسالت پاسداری از انقلاب و تحقق بخشیدن به آرمان های مقدس اسلامی را به عهده گرفت و به همین سبب بود که امام راحل پس از پیروزی انقلاب چنین فرمودند:«مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و برای قطع ایادی شرکت و کفر و تائید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار بدهید.»

منبع : روزنامه رسالت