زن و استقلال اقتصادی

محرومیت زن از حقوق مالی یکی از ستم هایی است که در تاریخ گذشته در حق زنان اعمال گردید. زن، پیش از اسلام نه تنها از هرگونه بهره اقتصادی محروم بود، بلکه خود نیز بهره دیگران بود; نه از ارث سهمی داشت و نه از کابین، حتی از حاصل دست رنج خویش نیز محروم بود. این باور نادرست و فرهنگ تبعیض آمیز تا قرن ها پس از طلوع خورشید اسلام، همچنان بر بسیاری از کشورها حکومت داشت و مانع دست یابی زنان به حقوق اقتصادی شان بود. اما اسلام از آغاز دعوت خویش، با تبیین سیمای حقیقی زن و زدودن غبار اوهام و خرافات، حقوق مالی فراوانی را برای زن ثابت کرد و استقلال اقتصادی وی را پذیرفت. در این مقاله، به تبیین این حقیقت پرداخته، و به برخی از شبهه ها پاسخ گفته شده است.
«استقلال اقتصادی»، که ترکیبی از دو واژه «استقلال» و «اقتصاد» است، دو گونه کاربرد دارد: یکی در ارتباط با دولت ها و کشورها و دیگری در ارتباط با اشخاص و افراد. این اصطلاح در کاربرد نخست، به معنای خوداتکایی دولت یا ملت به منابع مالی خود و تولیدات داخلی و عدم وابستگی به دولت های بیگانه است.۱ اما در کاربرد دوم، به سه معنای ذیل به کار می رود:
۱) اهلیت مالکیت و صلاحیت بهره مندی از اموال و دارایی
این مقدار از استقلال اقتصادی برای هر انسانی، حتی کودک و دیوانه، وجود دارد که در قانون مدنی ماده ۹۵۶ آمده است: اهلیت برای دارا بودن حقوق با زنده متولد شدن انسان شروع و با مرگ او تمام می شود. نقطه مقابل این معنا عدم اهلیت برای مالکیت است که مصداق آن در گذشته، بردگان بودند و اکنون برای آن مصداق عینی یافت نمی شود.
۲) استیفای حق مالکیت و تصرف در اموال خود
این اهلیت مختص بالغ عاقل رشید است.۲ کسی که شرعا و قانونا بتواند در دارایی های خود تصرف کند و اداره اموالش به دست خودش باشد، اقتصادی به این معنا را داراست. بنابراین، افراد نابالغ و غیرعاقل و غیر رشید مثل صغیر، سفیه و مجنون که اهلیت تصرف در اموال خود را ندارند و اداره اموالشان به دست نماینده قانونی آن هاست، استقلال اقتصادی به این معنا را ندارند.
۳) اتکا به خود در تامین هزینه های فردی و عدم وابستگی مالی به غیر
کسی که درآمدی دارد و از راه کسب و کار خویش زندگی اش را اداره میکند و در هزینه های جاری خود وابسته به کسی نیست استقلال اقتصادی به این معنا را دارد. لازمه این معنا از استقلال اقتصادی، بهره مندی از درآمد مالی است. بنابراین، کسانی که درآمد مالی ندارند و نمی توانند خود را اداره کنند، استقلال اقتصادی ندارند. برای مثال، فرزندی که در هزینه زندگی به پدر وابسته است، استقلال اقتصادی ندارد.
● استقلال اقتصادی زن در آیات قرآن
مقصود از «استقلال اقتصادی زنان» در این مقاله، کاربرد دوم آن است. ادله قرآنی و روایی استقلال اقتصادی به معانی یاد شده را برای زن اثبات می کنند که در ذیل به ذکر و بررسی آن ها پرداخته می شود:
آیاتی که بر استقلال اقتصادی زنان دلالت دارند به سه گروه تقسیم می شوند: نخست آیاتی که به طور صریح، زنان را مالک ارث و اموالی که کسب می کنند، قرار داده اند. دوم آیاتی که در قالب دستور، به مردم امر می کنند که اموال زنان را به خودشان بدهید. سوم آیاتی که تصرفات خاصی برای زنان بیان کرده اند.
▪ آیات صریح در مالکیت زنان
۱) ارث: (للرجال نصیب مما ترک الوالدان والاقربون وللنسا» نصیب مما ترک الوالدان والاقربون مما قل منه او کثر نصیبا مفروضا.) (نسا»: ۷).
در فرهنگ عرب جاهلی، ارث مال کسی بود که بتواند در وقت کارزار، اسلحه به دست گرفته، در میدان نبرد حاضر شود، با دشمنان بجنگد و از حریم قبیله دفاع کند. در این فرهنگ، اموال میت، نصیب مردان فامیل می شد، گرچه از اقوام دور باشند; زیرا تنها مردان از عهده این مهم برمی آمدند. در نتیجه، زنان و کودکان از ارث بهره ای نداشتند.۳ در چنین فضایی، قرآن با قاطعیت تمام و با تصریح به «نسا»» در برابر «رجال»، در جمله ای مستقل، حکم ارث زن را در کنار حکم ارث مرد بیان کرد. لام در «للنسا»» لام اختصاص است و دلالت دارد بر اینکه بخشی از اموال میت سهم زن است و به او اختصاص دارد. تصریح به «نسا»» در برابر «رجال» و داخل کردن لام اختصاص به هر یک از آن ها، حاکی از اهمیت این مسئله و حساسیتی است که مردم عصر نزول، نسبت به مالکیت زن بر ارث داشتند. قرآن زنان را نیز مانند مردان، مالک بخشی از ارث دانست و با تشریع ارث زنان، بر فرهنگ بی اساس عرب جاهلی، خط بطلان کشید; زن را همچون مرد مالک دانست و این تفاوت را از میان برداشت.۴
۲) دستمزد: (للرجال نصیب مما اکتسبوا وللنسا» نصیب مما اکتسبن) (نسا»:۳۲) مردان را نصیبی است از آنچه به دست می آورند و زنان را نصیبی.
«کسب در فرهنگ های واژه شناسی، به طلب روزی، جمع کردن و سود بردن معنا شده است.»۵ «اکتساب»، که افتعال از این ماده است، همان معنا را می رساند، با این تفاوت که «کسب» مطلق بوده و به هرگونه بهره و درآمدی گفته می شود، اما «اکتساب»، ویژه بهره هایی است که انسان با اختیار و قصد تحصیل می کند.۶
واژه های «کسب» و «اکتساب» در قرآن، معمولا در تلاش معنوی و عمل شایسته و ناشایست به کار رفته اند، اما در این آیه به معنای تلاش مادی نیز تفسیر شده اند.
در این آیه نیز «نسا»» در کنار «رجال» به طور مستقل ذکر شده است. «لام» اختصاص، که دال بر مالکیت است، بر هر دو عنوان داخل شده است.
بنابراین، معنای آیه بر اساس یکی از وجوهی که گفته شده، آن است که هر یک از مرد و زن، مالک بهره ای است که از طریق تجارت و زراعت و مانند آن ها عایدش می شود;۷ امری که دلالت دارد بر اینکه زن و مرد در شایستگی مالکیت بر اشیا و اموال تفاوتی ندارند. زن نیز مثل مرد مالک دارایی هایی است که از طریق کسب و تلاش مادی به دست می آورد یا از طریق مهر و ارث و نفقه عایدش می گردد.
▪ آیات وجوب پرداخت اموال زنان
۱) مهر: (وآتوا النسا» صدقاتهن نحله) (نسا»:۴) به هنگام ازدواج، مهر زنان را، که بخششی از سوی شما به آنان است، بپردازید.
«آتوا» فعل امر به معنای «اعطوا» است. در مخاطب آن دو احتمال است: یکی شوهران، دیگری اولیا. مرحوم طبرسی احتمال اول را با ظاهر آیه موافق دانسته است.۸ «صدقات» جمع «صدقه» به معنای مهر و چیزی که زوج به هنگام ازدواج، برای همسرش پیشکش می کند. اضافه آن به ضمیر «هن» دلیل بر اختصاص۹ و مالکیت زن نسبت به صداق است. آیه (وآتوا النسا» صدقاتهن) خطاب به هر کدام از دو گروه پیش گفته باشد، بر وجوب پرداخت مهریه به زنان دلالت دارد. بنابراین، بر اولیا یا شوهران واجب است که مهریه زنان را در اختیارشان بگذارند. این خطاب علاوه بر اثبات استحقاق زن نسبت به مهر، استقلال او در تصرف را نیز بیان می کند; زیرا لازمه وجوب پرداخت مهریه و قرار دادن آن در اختیار زن، جواز هرگونه تصرف در آن است.
(فما استمتعتم به منهن فآتوهن اجورهن فریضه) (نسا»:۲۴).زنانی را که متعه می کنید (به عقد موقت خود درمی آورید) مهرشان را بدهید که بر شما واجب است.
«اجور» جمع اجر، در این آیه، عین یا منفعتی است که مرد در ازدواج موقت به زن می پردازد. اضافه «اجور» به «هن» دلیل بر اختصاص آن به زن، و مالکیت وی نسبت بر مهر است. امر «آتوهن» خطاب به مردانی است که قصد ازدواج موقت دارند; آنان را موظف کرده که مال یا منفعتی که برای زن منظور می کنند به وی بپردازند. امر به پرداخت اموال زنان به خودشان، مستلزم جواز تصرف آن ها در آن است. بنابراین، امر در این آیه نیز علاوه بر اثبات مالکیت زن بر مهر، استقلال وی در اداره آن را نیز اثبات می کند.
۲) مزد شیر: (فان ارضعن لکم فآتوهن اجورهن) (طلاق:۶) پس اگر زنان برای شما به فرزند شیر می دهند دستمزد آن ها را بدهید. استدلال به این آیه نیز همچون آیات سابق است; به این بیان که امر به پرداخت دستمزد شیر به زنان، علاوه بر اصل مالکیت زن نسبت به آن مال، بر استقلال وی در اداره آن نیز دلالت دارد.
▪ آیات دال بر جواز تصرف
۱) هبه: (فان طبن لکم عن شی »« منه نفسا فکلوه هنیئا مریئا) (نسا»: ۴). اگر آنان چیزی از آن (مهر) را با رضایت خاطر به شما ببخشند، حلال و گوارا مصرف کنید. جمله «طبن عن شی »« نفسا»۱۰ به معنای بخشیدن چیزی با رضایت خاطر است.۱۱ آیه شریفه در آغاز، به مردان دستور داده است که مهریه زنان را در اختیارشان بگذارید. معنای این جمله آن است که مهر ملک زنان است و مردان نباید آن را نزد خود نگه دارند و نمی توانند در آن تصرف کنند. اکنون خطاب به شوهران می فرماید: اگر زنان با رضایت خاطر مقداری از مهر را به شما بخشیدند۱۲ مجازید در آن تصرف کنید.۱۳ جمله «فکلوه هنیئا مریئا» جواب شرط است. امر «کلوا» خطاب به شوهران است و بر جواز تصرف آنان در اموالی که بدان ها هبه شده دلالت دارد. مجاز شمردن تصرف شوهران در این مال موهوب از سوی خداوند، خود دلیل بر مشروعیت بخشش های زن از اموال خود است;۱۴ زیرا اگر این گونه تصرف برای زن مجاز نبود، اموال زن از نظر شرعی به شوهر منتقل نمی گردید و در نتیجه، به شوهر اجازه تصرف در آن داده نمی شد. بنابراین، از آیه فهمیده می شود که «هبه»، که نوع خاصی از نقل و انتقال و تصرف در اموال است، برای زن جایز می باشد. زن می تواند بخشی از اموال خود را به شوهر ببخشد.۱۵
۲)صلح: (وان امراه خافت من بعلها نشوزا او اعراضا فلا جناح علیهما ان یصلحا بینهما صلحا والصلح خیر) (نسا»: ۱۲۸) و اگر زنی از طغیان و سرکشی یا اعراض شوهرش بیم داشته باشد، مانعی ندارد با هم صلح کنند و صلح بهتر است.
ابوبصیر می گوید: از امام صادق(ع) درباره این آیه پرسیدم: امام فرمود: درباره مردی است که همسر خود را دوست ندارد و تصمیم گرفته است او را طلاق دهد. زن که به طلاق و جدایی راضی نیست، به وی می گوید: مرا به همسری نگاه دار، من نیز از حقوقی که بر گردن تو دارم می گذرم و از مال خود به تو می دهم و تو را نسبت به حقی که در روز و شب بر تو دارم، حلال می کنم.۱۶
همچنین از امام صادق(ع) نقل شده است: این آیه مربوط به موردی است که مردی از همسر خویش خوشنود نیست و می خواهد او را طلاق دهد، زن نیز از جدایی و طلاق ناخرسند است. وی در برابر عدم طلاق، بعضی از حقوقش مثل قسم و نفقه را با شوهر مصالحه می کند. این صلح جایز است.۱۷
بنابراین، آیه در ارتباط با نشوز مرد است. قرآن در موردی که مرد ناشز شده و حاضر به ادامه زندگی نیست، راهکار مصالحه را پیشنهاد کرده است. بر اساس این آیه، زن می تواند در چنین موردی برای جلب توجه مرد و دل گرم کردن وی، برای ادامه زندگی و حفظ کانون خانواده، بخشی از حقوق مالی یا غیر مالی خود را، مثل حق نفقه و قسم۱۸ با مرد مصالحه کند. در نتیجه، این آیه نیز نوع دیگری از تصرف در اموال را، که به آن «صلح» گفته می شود، به زن اجازه داده است.۱۹
۳) عفو: (و ان طلقتموهن من قبل ان تمسوهن وقد فرضتم لهن فریضه فنصف ما فرضتم الا ان یعفون) (بقره: ۲۳۷) و اگر زنان را پیش از آمیزش طلاق دهید، در حالی که مهری برای آنان تعیین کرده اید، نصف آنچه را تعیین کرده اید (به آن ها بدهید) مگر آنکه آن ها (حق خود را) ببخشند.
شرح مفردات: «یعفون» از ریشه «عفو» است. برای این واژه، معانی متعددی مثل درگذشتن از گناه و ترک عقاب، حلال ترین مال، گذشت، بخشش و معروف ذکر شده۲۰ که در اینجا به معنای «گذشتن از مال» است. این کلمه میان دو صیغه جمع مذکر (صیغه سوم) و جمع مونث (صیغه ششم) مشترک است.۲۱ اما مراد از آن در این آیه، به قرینه سیاق و روایتی که در تفسیر آن وارد شده،۲۲ جمع مونث و فاعل آن زنان مطلقه است.۲۳
«فنصف» جواب شرط است. تقدیر آن «فعلیکم نصف» یا «فلهن نصف ما قدرتم» است; یعنی نصف مهر بر عهده شما واجب، یا نصف مهر را زن مالک می شود.۲۴
جمله «الا ان یعفون» استثنائیه و مورد عفو زن را از وجوب پرداخت نصف مهر استثنا کرده است.۲۵
آیه خطاب به مردان می فرماید: اگر همسری اختیار، و برای وی مهری تعیین کردید و پیش از عروسی او را طلاق دادید، بر شما واجب است نیمی از مهری را که معین کرده اید به وی بپردازید، مگر آنکه زن از آن مال درگذرد و به شما ببخشد که در این صورت، پرداخت آن نصف بر شما واجب نخواهد بود. این آیه، عفو زن نسبت به نصف مهر را مشروع دانسته است; زیرا اگر زن از نظر شرعی مجاز به عفو از مال خود نبود و نمی توانست شوهر را از وجوب پرداخت مهر عفو کند حالت عفو زن از سایر حالات استثنا نمی شد. در نتیجه، در این آیه خداوند متعال زن را صاحب اختیار مال خود قرار داده است و به او اجازه داده که از مهر صرف نظر کند.۲۶
۴) فدیه: (فان خفتم الا یقیما حدود الله فلا جناح علیهما فیما افتدت به) (بقره:۲۲۹) اگر بترسید که حدود الهی را رعایت نکنند مانعی برای آنان نیست که زن فدیه و عوضی بپردازد (و طلاق بگیرد).
آیه در ارتباط با طلاق «خلع» نازل شده۲۷ و «افتدت به» کنایه از خلع است.۲۸ «افتدی» از ریشه «فدیه» و «فدا»» است. «فدیه» عبارت است از: مال یا چیزی که به جای چیز دیگر قرار داده شود تا ضرری را از شی» دوم برطرف کند و بلاگردان آن شود; مثلا، به مالی که برای آزادسازی اسیر پرداخت می شود، «فدیه» می گویند. مقصود از «افتدا»» در این آیه، عوضی است که زن به شوهر می پردازد تا از وی طلاق گرفته، خود را از بند زوجیت او آزاد کند. در آغاز این آیه آمده است: (ولا یحل لکم ان تاخذوا مما آتیتموهن شیئا) (بقره: ۲۲۹) برای شما حلال نیست که چیزی از آنچه را به آن ها داده اید پس بگیرید.
سبب آن نیز واضح است; زیرا آنچه به عنوان مهر پیشکش می شود، به زن اختصاص یافته، ملک او می شود و کسی نمی تواند در ملک دیگری بدون اجازه و رضایت مالک، تصرف کند. سپس بیان داشته است: (الا ان یخافا الا یقیما حدود الله) (بقره: ۲۲۹)، مگر اینکه دو همسر بترسند که حدود الهی را برپا ندارند. در این مورد، به زن اجازه داده شده است که برای رهایی خود از پیمان زناشویی، بخشی از اموال خود را به شوهر بدهد و به مرد نیز اجازه داده شده است که در این مال تصرف کند. بنابراین، در این آیه نیز خداوند به زن اجازه داده است که در مال تصرف کند و از آن در راه خروج از پیمان زوجیت استفاده کند.
● وصیت
(ولکم نصف ما ترک ازواجکم ان لم یکن لهن ولد فان کان لهن ولد فلکم الربع مما ترکن من بعد وصیه« یوصین بها او دین«) (نسا»:۱۲)، و برای شما نصف میراث زنانتان است، اگر آن ها فرزندی نداشته باشند; و اگر فرزندی داشته باشند، یک چهارم از آن شماست، پس از انجام وصیتی که کرده اند و ادای دین آن ها.
آیه سهم ارث شوهر از همسر خویش را، پس از اخراج بدهی های زن و پس از عمل به وصیت۲۹ وی مقرر کرده است. معنای این سخن آن است که وصیت زن مشروع است و او هم می تواند مثل مرد نسبت به بخشی از اموال خود برای بعد از وفاتش تصمیم بگیرد; آن را به کسی منتقل کرده یا در راه خاصی مصرف کند.
▪ روایات:
روایاتی که در ابواب گوناگون فقهی وارد شده اند دلیل روشنی بر استقلال مالی زنان می باشند که در اینجا، به برخی از آن ها اشاره می شود:
۱) «الناس مسلطون علی اموالهم.»۳۰ «ناس» به معنای مردم و الف و لام آن برای دلالت بر عمومیت و جنس است. بنابراین، همه انسان ها را شامل می شود و حکم آن برای همه انسان هاست، نه خصوص مردها. بنابراین، زنان نیز از طریق عموم لفظ، داخل در حکم این روایت هستند. زنان نیز بر اموال خود مسلط و نسبت به هرگونه تصرف در آن آزادند و نیاز به اذن ندارد. این روایت هرچند به لحاظ سند، مخدوش است،۳۱ اما مورد عمل و استناد بسیاری از فقیهان در ابواب فقهی قرار گرفته است که این امر می تواند وجهی برای صحت استناد به آن باشد.۳۲
۲) زراره می گوید: امام باقر(ع) فرمود: زنی که بالغ و رشید است، می تواند خرید و فروش کند، برده آزاد کند، شهادتش قبول است و برای هرگونه تصرفی در اموالش مجاز می باشد.۳۳
۳) ابن ابی حمزه از امام صادق(ع) پرسید: زنی حج واجب انجام نداده است و همسرش به او اجازه رفتن به مراسم حج نمی دهد. این شخص به مسافرت رفته و همسرش را از حج نهی کرده است. امام در جواب وی فرمود: شوهر در حج واجب، بر زن خود حق طاعت ندارد; اگر خواست برود.۳۴
در روایت دیگری زراره از امام باقر(ع) همانند این مسئله را پرسید و گفت: شوهر به او اجازه نمی دهد. امام فرمود: باید برود، حتی اگر شوهر اجازه ندهد.۳۵
از این روایات به دست می آید که دو زن مورد سوال مستطیع بوده است; زیرا فرض سوال راوی در حج واجب است و حج واجب مشروط به استطاعت است و لازمه استطاعت، مالکیت و استقلال اقتصادی است; زیرا غیر مالک همچون برده و کنیز هیچ گاه مستطیع نمی شود. علاوه بر آن اجازه امام به این زن برای انجام فریضه حج به معنای مجاز بودن وی به تصرف در اموالش است.
۴) روایت دیگری را عمرو بن حریث از حضرت زینب(س) نقل کرده که مضمونش این است: زینب همسر عبدالله، باخبر شد که رسول خدا(ص) به زنان فرموده است: صدقه بدهید، هر چند از زیورآلات باشد. وی، که به سبب اشتغال به صنعت دستی درآمدی داشت و همسرش بی بضاعت بود، همراه با زن دیگری از انصار به نام زینب، خدمت رسول الله(ص) شرفیاب شد و پرسید: آیا می توانم از اموالم به همسرم تصدق کنم؟ پیامبر(ص) ضمن جواب مثبت به آنان فرمود: برای این عمل، دو پاداش است: یکی رسیدگی به خویشان و دیگری صدقه.۳۶ امر رسول گرامی به زنان برای صدقه دادن، خواه صدقه واجب زکات باشد یا مستحب، دال بر ثبوت استقلال اقتصادی زنان است; زیرا لازمه تصدق، مالکیت و تسلط بر اموال است. تا کسی مالک اموالی نباشد نمی تواند از آن صدقه بدهد.
۵) روایت شده است که در مراسم حج، هنگامی که رسول الله(ص) برای انجام اعمال حج به عرفات رفته بود، ام الفضل قدح شیری برای آن حضرت آورد. پیامبر(ص) بدون آنکه از اجازه شوهرش نسبت به آوردن شیر پرسش کند، آن را نوشید.۳۷ اگر صرف ام الفضل در این مال، مشروط به اذن شوهرش بود، پیامبر(ص) بدون اطمینان از آن، شیر را تناول نمی نمود.
همچنین اشتراک زن و مرد در تکلیف، دلیل دیگری بر استقلال اقتصادی زن از دیدگاه اسلام است; زیرا برخی از فروع دین مثل خمس و زکات در ارتباط مستقیم با اموال و ویژه مالکان و صاحبان ثروت است و مثل حج گرچه عبادت است، اما به استطاعت مالی مشروط است.
بنابراین، آیات و روایاتی که این گونه تکالیف را برای زنان ثابت می کنند خود دلیل هستند بر اینکه اسلام استقلال اقتصادی زن را پذیرفته است. اگر جنس زن مالک نبود یا حق تصرف دراموال خود رانداشت،اشتراک در این تکالیف بی معنا بود.
از مجموع مطالب یاد شده، به دست می آید که زن نیز همانند مرد شایستگی مالکیت و اداره اموال خود را دارد و می تواند نسبت به اموال و املاکی که از طریق کار و تلاش اقتصادی یا ارث یا مهر و نفقه، مالک شده است، هرگونه تصرفی از قبیل خرید و فروش، اجاره، رهن، مزارعه، مساقات، هبه صلح، مضاربه و قرض داشته باشد و نیاز به اجازه گرفتن از کسی، حتی از شوهر، ندارد. فقیهان بزرگ شیعه و برخی از طوایف اهل سنت به این امر فتوا داده و گفته اند: زن بالغ رشید برای هرگونه تصرفی در اموال خود مجاز است، خواه شوهر داشته باشد یا نه.۳۸ زن بالغ رشید برای هرگونه عقدی، اعم از بیع و نکاح و غیر آن ها، مجاز است.۳۹ شیخ طوسی گفته است: اگر مرد فقیر و همسرش ثروتمند باشد، می تواند از باب سهم فقرا به او پرداخت کند.۴۰
● شبهات
▪ مشروط بودن تصرفات زن به اجازه شوهر
گفته شد از دیدگاه اسلام، زن در اداره اموال خود مستقل است و برای تصرفات خود نیاز به اجازه ندارد. این مطلب با برخی از روایات، که مشروعیت تصرفات وی را به اذن شوهر مشروط کرده اند، ناسازگار می نماید. بدین دلیل، در این قسمت به ذکر و بررسی این روایات پرداخته می شود:
۱) شیخ صدوق به سند خود از حسن بن محبوب از عبدالله بن سنان و او از امام صادق(ع) روایت کرده است: زن بدون اجازه شوهر، مجاز به برده آزاد کردن، صدقه، تدبیر و نذر از مال خود نیست.۴۱
۲) جابر یزید جعفی می گوید: از امام باقر شنیدم که فرمود: برای زن جایز نیست از اموال خود بدون اجازه شوهر برده ای آزاد کند یا کار خیری انجام دهد.۴۲
۳. جمیل بن دراج از بعضی اصحاب پرسید: آیا زن بدون اجازه شوهر می تواند از اموالش ببخشد؟ فرمود: نه.۴۳
۴) حرمله بن یحیی، از عبدالله بن وهب، از لیث بن سعد از عبدالله بن یحیی بن مالک، از پدرش، از جدش خبر داده است که جده اش، (خیره، همسر کعب بن مالک) یکی از زیورهایش را برای انفاق در راه خدا، خدمت پیامبر(ص) آورد. حضرت به وی فرمود: زن نمی تواند در مال خود بدون اذن شوهر تصرف کند; آیا از کعب اجازه گرفته ای؟ خیره گفت: بلی، پیامبر(ص) به دنبال کعب فرستاد و از او پرسید: آیا به خیره برای انفاق زیور خود از شما اجازه دارد؟ گفت: بلی. در این حال، رسول الله(ص) آن را قبول نمودند.۴۴
۵) وائله بن اسقع از پیامبر نقل کرده است: زن نمی تواند چیزی از مال خود را بدون اذن شوهر ببخشد.۴۵
۶) وائله می گوید: رسول الله(ص) فرمود: زن نمی تواند از اموال خود بدون اذن شوهر خرج کند.۴۶
۷) ابن ماجه از ابویوسف رقی از محمدبن احمد صیدلانی، از محمدبن سلمه، از مثنی بن صباح، از عمرو بن شعیب، از پدرش، از جدش از رسول الله نقل کرده: اگر زن در عقد نکاح مردی است و شوهر دارد، تصرف وی در اموالش بدون اذن شوهر صحیح نیست.۴۷
▪ بررسی روایات
از مجموع روایات یاد شده فقط روایت اول، از نظر سند، معتبر و به نظر برخی، صحیحه است.۴۸ اما خبر دوم به سبب جعفربن محمدبن عماره ضعیف و روایت سوم به خاطر اضمار و ارسال خالی از اعتبارند. چهار خبر بعدی نیز از جوامع روایی اهل سنت و غیرقابل اعتماد می باشند. حتی برخی از آن ها، مثل روایت های عمرو بن شعیب۴۹ و عبدالله بن یحیی۵۰ از نظر دانشمندان اهل سنت نیز مخدوش هستند.
روایت اول نیز گرچه از نظر سند معتبر است، اما فقیهان به مفاد آن به طور کامل ملتزم نشده اند،۵۱ بلکه فقط مشروعیت نذر زن را به اذن شوهر وابسته دانسته اند.۵۲ البته در این مسئله نیز فقیهان کم و بیش اختلافاتی دارند; برخی نذر زن بدون اجازه شوهر را مکروه دانسته و گفته اند: زنی که بدون اذن شوهر نذر کند معصیت کرده، اما نذرش صحیح است و شوهر نمی تواند آن را رد کند.۵۳ اما برخی دیگر گفته اند: نذر، منعقد، ولی شوهر می تواند آن را رد کند.۵۴ اما بسیاری از فقیهان بر این عقیده اند که نذر زن بدون اذن شوهر اصلا منعقد نمی شود و اذن شوهر شرط انعقاد آن است.۵۵
نکته قابل توجه اینکه روایت عبدالله بن سنان تنها نذر مالی زن را مشروط به اجازه شوهر کرده است، در حالی که فتوای مشهور آن است که نذر زن به طور مطلق، به اجازه شوهر منوط است. در نتیجه، اگر این فتوا مستند به این روایت باشد دلیل اخص از مدعا خواهد بود.۵۶ بدین روی، برخی از فقیهان بر این عقیده اند که مستندی برای این حکم۵۷ جز روایاتی که در باب قسم۵۸ وارد شده و قسم زن بدون اذن شوهر را بی اثر دانسته اند وجود ندارد. فقیهان نیز نذر زن را به قسم وی ملحق کرده اند.۵۹
به هر حال، روایت یاد شده با استقلال مالی زن منافاتی ندارد. فقیهان نیز چنین چیزی از روایت برداشت نکرده و مسئله «اذن» را در نذر مالی منحصر ندانسته اند، بلکه نذر زن را به طور مطلق مشروط به اذن دانسته اند; چنان که این امر به نذر نیز اختصاص ندارد، بلکه روزه مستحبی، حج مستحبی و اعتکاف زن نیز همین حکم را دارد.۶۰ بنابراین، در تبیین و توضیح این روایات می توان گفت: در تمام این روایات، واژه «مراه» در مقابل «زوج» قرار گرفته، و قرینه است بر اینکه مقصود از زن در این روایات، «همسر» است، نه جنس مونث. زن در نقش همسر از برخی از تصرفات مالی بدون اذن شوهر منع شده است، نه به عنوان مونث در برابر مذکر. در هیچ یک از این روایات، گفته نشده است که زن (مونث) برای تصرف در اموالش نیاز به اجازه مرد (مذکر) دارد، بلکه برخی از روایات به خلاف این مطلب تصریح کرده و گفته اند: زن وقتی آزاد و صاحب اختیار خود باشد، در خرید و فروش و عتق و سایر تصرفات مالی مستقل است و نیاز به کسی ندارد.۶۱ این روایت صراحت دارد در اینکه زن به عنوان جنس مونث، در انجام معاملات حقوقی مستقل است و نیاز به اذن کسی ندارد. بنابراین، راز این حکم را باید در پیمان زناشویی و خانواده جست وجو کرد، نه در خصوصیت جنس مونث; زیرا اگر این امر مربوط به جنس مونث بود، تفاوتی میان زن شوهردار و بی شوهر نبود.محرومیت زن از حقوق مالی یکی از ستم هایی است که در تاریخ گذشته در حق زنان اعمال گردید. زن، پیش از اسلام نه تنها از هرگونه بهره اقتصادی محروم بود، بلکه خود نیز بهره دیگران بود; نه از ارث سهمی داشت و نه از کابین، حتی از حاصل دست رنج خویش نیز محروم بود.
بنابراین - همان گونه که گفته شد - زن به عنوان جنس مونث، محدودیتی در معاملات حقوقی خود ندارد و پس از بلوغ و رشد، مثل مرد صاحب اختیار اموال خود است و نسبت به هرگونه تصرف مشروعی مجاز است و به اجازه کسی، حتی شوهر، نیاز ندارد.
شهید مطهری فرموده است: «احتیاج زن به پول و ثروت از احتیاج مرد افزون تر است. تجمل و زینت جزو زندگی زن و از احتیاجات اصلی زن است. آنچه یک زن در زندگی معمولی خود خرج تجمل و زینت و خودآرایی می کند برابر است با مخارج چندین مرد. میل به تجمل به نوبه خود، میل به تنوع و تفنن را در زن به وجودآورده است. برای یک مرد، یک دست لباس تا وقتی قابل پوشیدن است که کهنه و مندرس نشده است، اما برای یک زن چطور؟ برای یک زن تا وقتی قابل پوشیدن است که جلوه تازه ای به شمار رود. ای بسا که یک دست لباس یا یکی از زینت آلات برای زن، ارزش بیش از یک بار پوشیدن را نداشته باشد. توانایی کار و کوشش زن برای تحصیل ثروت از مرد کمتر است، اما استهلاک ثروت زن به مراتب از مرد افزون تر است.»
این میل است که اگر تعدیل نشود عاملی برای ولخرجی و اسراف کاری زن خواهد بود، به گونه ای که زن بی رویه اموال خود را در راه تجمل و آرایش های ظاهری مصرف خواهد کرد.
از سوی دیگر، زن موجودی عاطفی و احساسی است و زودتر از مرد تحت تاثیر صحنه های دلخراش و رقت بار واقع می شود و اگر بشنود یا ببیند کسی از ناداری سخن می گوید یا مردمی نیاز مالی دارند، معمولا احساسات فراوان او به وی اجازه پرس وجو نمی دهد و بدون رویه از دارایی های خود مصرف می کند. بنابراین، سفاهت در زن به معنای محجوریت و ممنوعیت از تصرف در مال نیست، بلکه به این معناست که زن دست و دل باز است; ریخت و پاش او نسبت به مرد بیشتر است.
اینکه از حضرت علی(ع) نقل شده «بخل برای زن پسندیده است»۸۸ شاهدی بر این حقیقت است; زیرا بخل مانع ولخرجی او شده، سبب می شود اموال همسر خود را بهتر نگه داری کند. همچنین اینکه زن از صدقه دادن و انجام کار خیر از اموال خود۸۹ و اموال شوهر، بدون اذن او نهی شده است،۹۰ می تواند شاهدی بر این سخن باشد که زنان با روحیه عاطفی خود، زود تحت تاثیر صحنه های دلخراش و سخنان احساسی واقع شده، اموال خود و شوهر را در راه خدا بذل می کنند. چه بسا در مواردی جایی برای بذل مال نیست و از احساسات زنان سو» استفاده می شود.
البته صرف وجود این روحیه سبب اسراف و ولخرجی در زنان نیست، بلکه زمینه اسراف کاری و ولخرجی را در زنان فراهم می سازد. از این رو، اگر زن طبق احساسات خود عمل کند و بی حد و حصر به دنبال تبرج و زیبایی و آرایش و مد باشد، این همان زنی است که در این روایات، مصداق »سفیه« دانسته شده است. شاهد این سخن آن است که امام باقر(ع) در روایت اباجارود فرمود: اگر مردی فهمید که همسر یا فرزندش سفیه و مفسد است، نباید آنان را بر مال خودش مسلط کند; چون خدای تعالی مال را وسیله قوام زندگی او قرار داده است. سپس فرمود: «منظور از قوام زندگی، معاش است».
همچنین ابی امامه می گوید: رسول الله(ص) فرمود: «زنان سفیهند، مگر زنی که از شوهرش اطاعت کند».
وجود شرط در سخن امام باقر(ع) و استثنا در سخن رسول اکرم(ص) بیانگر این نکته است که تبذیر و ریخت و پاش وصف لازم زن نیست، بلکه بر اثر عواملی مثل هوسرانی۹۳ و عدم اطاعت زن از شوهر عارض وی می شود.
اصل آنکه زن از دیدگاه قرآن، شایستگی مالکیت دارد و اداره اموالش با خود او است. او می تواند همانند مرد، هرگونه تصرف و نقل و انتقال در اموال خود داشته باشد. مشروعیت تصرفات زن در اموالش وابسته به اذن شوهر یا شخص دیگری نیست. روایاتی که مشروعیت برخی از تصرفات زن را منوط به اجازه کرده اند، مخصوص زنان شوهردار و محدود به محیط خانواده اند، نه هر زنی و نه در هر محیطی; و به یک دستور اخلاقی می مانند که رعایت آن سبب تفاهم بیشتر همسران و جلب اعتماد آنان به یکدیگر و استحکام بنیان خانواده می شود.

نویسنده : احمد طاهری نیا

منبع : روزنامه مردم سالاری