آرامش باد در بادگیرها

ما ایرانی ها از همان اول اینقدر بی سلیقه نبودیم که در معماری این روزهایمان می بینید. حالا بزرگترین هنرمان شده خانه های قوطی کبریتی ساختن با نماهای زمخت و بی معنی.
یک زمانی اما مبتکر بودیم.
خلاق بودیم. زیبا می ساختیم. ما آن زمانها برای زندگی وقت داشتیم.
اگر می خواهید واقعا با چشمهای خودتان ببینید که ما چقدر با سلیقه بوده ایم یک سر بروید تا دل کویر. هیچ شوخی در کار نیست. ما داریم شما را درست وسط همین هوای داغ به دل کویر دعوت می کنیم. به یزد.
در یزد می توان با مردمی دمخور شد که گرچه به لهجه ای از فارسی سخن می گویند، اما اگر تنها کمی غلیظ حرف بزنند، شما باید از یک مترجم استفاده کنید. لهجه ای شیرین با هجاهای کشیده و مقطع و آنقدر تاثیرگذار که ناگهان می فهمید دارید با ته لهجه یزدی حرف می زنید. اما در یزد از گرمای سوزان خبری نیست. فقط یک توصیه را حتما جدی بگیرید، از بافت قدیمی شهر خارج نشوید چون آفتاب کبابتان می کند. بی دریغ بی دریغ.
بافت قدیمی شهر اما بوی کهن هنر معمارهای ایرانی را دارد. آمیخته ای از سلیقه و ظرافت در قامت بادگیرهایی که سر بر آسمان افراشته اند و طاقی هایی که حفاظ کوچه ها شده اند. سایه ای مدام و بادی که زیر طاقی ها می وزد تا خنکای جان باشد. انسان ایرانی سالها پیش در معماری اش انگار به نبرد با گرما رفته است.
این بادگیرها و طاقی ها تنها هوا را خنک نمی کرده اند. از آنها برای خنک کردن سرداب ها، آب انبارها، خانه های بزرگ اعیانی و مساجد هم بهره می برده اند. چنین است که معروفترین بادگیرهای جا مانده از گزند روزگار متعلق به چنین اماکنی است. کارکرد دیگر بادگیرها تهویه هواست. یزد در واقع ریه هایش را با همین بادگیرها جلا می داده ، اینها سیستم تنفسی شهر بوده اند. معماری کهن ایرانی انگار شهر را ارگانیسمی زنده می پنداشته که برای تنفسش راهی اندیشیده است.
بادگیرهای خانه های اعیانی را معمولا در ضلع جنوبی حیاط خانه ، یعنی سمت تابستان نشین آن می ساخته اند که هوای تالار، حوض خانه ، کلاه فرنگی و زیرزمین را تهویه و خنک می کرده اند.
حالا می بینید که در همین تابستان سوزان هم می شود به دل کویر زد. این شهر کویری زیبا از یک سیستم خنک کننده اساسی بهره می گیرد. این سیستم خنک کننده از خشت خام ، آجر، گل ، گچ و چوب شورونه ساخته شده است. انسان ایرانی سالها بعد که می شود همین امروز ما در سایه پیشرفت تکنولوژی خانه هایی ساخته است که در آنها تیرآهن های بزرگ و بلوکهای بتونی هم به کار رفته ، اما نه از آن خنکای دلچسب ، نه از آن ایمنی پایدار در آن اثری نیست.
این بادگیرها را بر حسب سرعت و جهت باد طراحی می کردند و آنها را در شکلهای مختلفی از یک بادگیری تا هفت بادگیری می ساختند. آن روزها معماران ایرانی به کشف و شهود دست یافته بودند. آنها خشت و گل را زندگی می بخشیدند. در ضمن این بادگیرها در کنار همه کارکردهای مفیدشان نشانه تشخص و منزلت اجتماعی صاحبان خانه های بادگیردار هم بوده است. آنهایی که لابد به تعبیر آن روز متشخص تر بوده اند، اشراف قدیم که باید راهی به خاندان های قجری می داشته اند، بادگیرهای بلندتری ساخته اند که بر فراز آن تزئینات بیشتری به کار می رفته است. علاوه بر این گردش در یزد دست کمی از یک سفر اکتشافی ندارد.
کوچه هایی که به هم راه دارند و آنقدر پیچ می خورند روی تن شهر تا شبکه پیچیده ای را به هم وصل کنند. فراموش نکنید که وقتی در این کوچه های در هم پیچ گردش می کنید به درها دقت کنید. هنوز از درهای قدیمی آثاری برجاست با آن دق الباب های شگفت. دق الباب هایی که گاه شبیه حیوانات اند و گاه با آیه ای از قرآن تزئین شده اند. اگر از آنهایی نیستید که سفر می روند بعد در خانه یا مسافرخانه یا هتلی که در آن اقامت دارند می مانند، اگر از آنهایی نیستید که فکر می کنید همه شهر را می شود در یک سفر دید، اگر از آنهایی نیستید که تنها برای خرید سوغاتی های رنگارنگ برای دوست و آشنا و فامیل سفر می روند می توانید اولین سفرتان به یزد را اختصاص دهید به پرسه زدن در کوچه ها و بازدید از بادگیرها.
اگر چنین بود می توانید از بادگیرهای خانه لاری ها، باغ دولت آباد، محراب مسجد ریگ ، محراب مسجد ملااسماعیل ، آب انبارهای عصرآباد، حسین آباد و کلیمیان دیدن کنید. در این میان بادگیر باغ دولت آباد با ۳۳ متر ارتفاع به عنوان بلندترین بادگیر جهان یگانه است و نیز بادگیرهای شش بادگیری و هفت بادگیری عصرآباد و حسین آباد.
● سوغات یزد
اگر از دیدن بادگیرها فارغ شده اید و می خواهید به رسم یادگار تحفه ای ماندگار از یزد داشته باشید، فراموش نکنید که مهمترین و ماندگارترین سوغات یزد ترمه است. ترمه های بته جقه که از طرحهای متنوع آن بعد از این همه سال تنها سروهای خمیده بر جای مانده. اما یک توصیه جدی: مردمان شرق جهان که ما هم در شمار آنها باشیم ، اعتقاد دارند دست انسان یکی از راههای انتقال انرژی است. همین است که شرق را سرزمین رازها نام نهاده اند. سرزمینی که در آن انرژی انسانی و روح ، تاثیر شگفتی در گذران روزمره زندگی دارد. از این مقدمه اما باید نتیجه گرفت دقت کنید ترمه ای را بخرید که دست بافت باشد. در این ترمه های جدید ماشینی هیچ اثری از انرژی و روح نیست.
بادگیرهای خانه های اعیانی را معمولا در ضلع جنوبی حیاط می ساخته اند تا هوای تالار، حوض خانه ، کلاه فرنگی و زیرزمین را تهویه و خنک کند ترمه های دست بافت اما اگر دقیق شوید در لابه لای پودها و تارهایش عشق و هنر و مکاشفه دارد. هر چند ترمه بافی سنتی و دستی در سایه بی مبالاتی سکان داران صنایع دستی کشوری در طول سالیان مسیری دردناک را تا مرز انقراض پیموده و کارگاه های ماشینی ترمه بافی جای آنها را گرفته است اما با کمی جستجو، با کمی پیگیری و سماجت هنوز می توانید ترمه های دست بافت پیدا کنید. یادتان باشد هنوز می توانید و این هنوز شاید تا چند سال بعد تبدیل شود به هیچگاه.
پارچه های یزد هم معروف است. بازار یزد که خود مجموعه ای دیدنی و تاریخی است یک راسته بزرگ خود را در اختیار پارچه فروش ها گذاشته تا مسافران بتوانند در دهها مغازه پارچه فروشی آنچه را می خواهند بیابند. راسته ای سرشار از رنگهای گوناگون ، سرشار از ضیافت رنگ و نخ.
اما این اشتباه محض است اگر وقتی هنوز همه جای شهر را ندیده اید به بازار بروید. مطمئن باشید دل کندن از آن حجره های سنتی و البته حالا مغازه های نئون دار مدرن آنقدر سخت است که بقیه زمانتان را اشغال کند. به خصوص اگر یکی از همراهان تصمیم بگیرد به سنت تخطی ناپذیر خرید ایرانی هی همه پارچه ها را ببیند تا مبادا گزینه بهتری هم برای خریدن بوده باشد. مغازه دارهای پارچه فروش یزدی هم آنقدر خوش برخوردند که بدون کوچکترین گله ای همه طاقه های پارچه را روی پیشخوان پهن می کنند. یادتان باشد صحبت یکی دو مغازه نیست.
دهها مغازه کیپ هم در این راسته پارچه می فروشند و خودتان حساب کنید اگر همین بساط در هر مغازه تکرار شود چقدر از زمانتان را باید با بوی پارچه نوبافت سر کنید.
اگر از آنهایی هستید که دنبال خوراکی های سوغاتی هم می گردید شیرینی یزدی را فراموش نکنید. معروفترین شیرینی یزد باقلواست و البته تعداد زیادی شیرینی کوچک خوش طعم. قطاب ، لوز بیدمشک ، حاجی بادام و لوز پسته در میان آنها نامی ترند. این شیرینی ها چند فایده دارند. اگر تنها خودتان قرار است آنها را بخورید دلتان را نمی زند. آنها آنقدر کوچکند که هر چقدر هم شیرین باشند تنها شیرین کامتان می کنند. فایده دیگر شیرینی یزدی آن است که اگر آن را برای مهمان های رودرواسی دارتان بیاورید، مهمان های مقیدی که هر بار وارد اتاق می شوید از جای خود برمی خیزند، می توانید اطمینان داشته باشید که بیشتر از یکی دو شیرینی نخواهند خورد.
شیرینی های یزدی البته به غیر از باقلوا برای بیماران مبتلا به مرض قند هم مناسب است. اگر کسی در اطرافتان از حواریون بی دریغ شیرینی به این بیماری مبتلاست ، می توانید یک بسته کوچک شیرینی برایش ببرید و بدانید که اگر هر روز تنها یکی از آن شیرینی ها را بخورد هیچ اتفاق خاصی رخ نمی دهد. اما فغان از مهمان هایی که آنقدر صمیمی اند که هی با شما حرف می زنند و لابه لای خنده های بلندشان یکی دو تا از آن شیرینی های یزدی را داخل دهان مبارک می اندازند. البته اگر درست نگاه کنید حتی این هم به نفع شماست.
شما تا زمانی که مهمانتان تصمیم بگیرد دخل بقیه شیرینی ها را درنیاورد آنقدر حرص می خورید که لاغر می شوید. حالا اگر خودتان لاغرید یا انگیزه مناسبی برای لاغر شدن ندارید، شیرینی های یزدی را از گزند چنین مهمانانی دور نگاه دارید و فراموش نکنید تا دفعه بعد که بتوانید به یزد بروید و شیرینی یزدی بخرید ممکن است زمانی طولانی سپری شود.
البته می شود باقلوا را در خانه هم درست کرد. اگر باقلوا را تجزیه کنید، در واقع از سه بخش تشکیل شده است. لواش باقلوا که چیزی است مشابه خمیر نان ، مواد درون باقلوا و دست آخر شربتی که روی باقلوا می ریزند. برای تهیه لواش باقلوا باید از تخم مرغ ، روغن مایع ، شیر، کره ، نمک ، گلاب و آرد سفید استفاده کنید. در بخش دوم ، یعنی همان درونیات لذیذ از پودر بادام ، پودر پسته ، پودر قند و مقدار کمی هل بهره بگیرید و شربت باقلوا را هم با شکر و گلاب و آب درست کنید. اما اگر به نصیحت دیگران گوش می دهید یادتان باشد که هر کاری فوت و فنی دارد و فوت و فن پختن باقلوا را شیرینی پزهای یزدی سینه به سینه منتقل کرده اند. تا بخواهید این فوت وفن پخت باقلوا را یاد بگیرید مقدار زیادی ماده اولیه را هدر داده اید و مطمئن باشید دست آخر هم آن باقلوای معروف حاج خلیفه چیز دیگری است.
پس یک بار دیگر، در یک تابستان دیگر به شهر کولرهای سنتی سفر کنید و در شگفتی از معماری غریب بادگیرها و آب انبارها و کوچه های طاقی دار، کامتان را با باقلوای یزدی شیرین کنید.

هژیر پلاسچی

منبع : روزنامه جام‌جم