بحران مشروطیت در ایران

مشروطیت فقط یك پدیده اجتماعی ساده نبود، بلكه از جهت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی میراث قبلی خود را به چالش می خواند. با مشروطیت، ایران وارد گردونه ای از تحولات شد كه با خود الگوهای تازه ای به ارمغان آورد. از سویی مباحث عدیده ای در باب حقوق انسان مطرح شد و برای نخستین بار تأملی نظری در میراث به جای مانده از گذشته صورت گرفت و تلاش های قابل توجهی- اگرچه ناكام- برای انطباق آن با شرایط روز انجام گرفت.
از دیدگاه اقتصادی ایران جزیی از دنیایی شد كه باید زیر تأثیرات شگرف جهان سرمایه داری باشد و به مثابه یك كشور پیرامونی و سایر منابع خام كشور بودند. كشف نفت همزمان با مشروطیت ایران- و نیز همزمانی رقابت های شركت های بزرگ چند ملیتی در پهنه كشور با این تحول تاریخی- نقش بسیار تعیین كننده ای در جهت گیری مشروطه داشت. برای نخستین بار در ایران گامهای عملی برای ادغام در نظام جهانی سرمایه برداشته شد.
با این حال، به مشروطیت ایران نمی توان به صورت یك رویداد تك عاملی نگریست. این تحول تاریخی محصول بسترسازی های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، دینی و اجتماعی بود كه دست در دست یكدیگر به آن خیزش تاریخی منتهی گردید. در واقع همه عوامل لازم برای تحول اجتماعی در این مقطع از تاریخ كشور وجود داشت تا آن جنبش را خلق كند. البته همزمانی مشروطه با این تحولات نباید این ذهنیت را بوجود آورد كه مشروطه ایران زاده عواملی بود كه برای توده های مردم ناشناخته بود. مردم به صورت ملموس با واقعیات زندگی خود مواجه بودند و نیاز به تحول را احساس می كردند. از سوی دیگر، آنان به این واقعیت اذعان داشتند كه با وجود شرایط موجود راه بر هر گونه احقاق حقی مسدود است. آنان دریافته بودند كه باید زمامداران را حتی به زور وادار به پذیرش حقوق خود كنند.
از دوره ناصرالدین شاه بسیاری از مناسبات خارجی ایران تحت تأثیر كمپانی های بزرگ اروپایی كه برای راهیابی به بازار ایران تلاش می كردند، قرارداشت. این كمپانی ها البته با یك مشكل عمده روبه رو بودند و آن هم روسیه بود. این شركت ها برای كسب سود از هر فرصتی بهره برداری می كردند. برای آنها نه قانون خواهی مردم ایران مهم بود و نه مشروطه طلبی آنان، مهم این بود كه چگونه می توان قدرت روسیه را تضعیف كرد تا از بازار ایران سهم بیشتری عاید آنان گردد.
این شركت ها بدون تردید از برهم خورد نظم موجود برای نیل به اهداف منفعت طلبانه خود بهره برداری می كردند و ورود آنان به جنبش مشروطه و حمایت لفظی شان از این جنبش، نه از زاویه باور به ضرورت استقرار قانون در ایران بلكه برای یافتن جای پایی محكم به منظور سرمایه گذاری در كشور بود. در همین راستا تلاش اقلیت های دینی را نباید چنان عمده كرد كه گویا هرچه در این دوره اتفاق افتاد، محصول زد و بندهای آنان بوده است. حوادث تاریخی به حواسته این و آن و به صورت تصادفی روی نمی دهد.
بنابراین، فروكاستن مشروطه ایران به دسیسه های یك قدرت خارجی و یا فلان اقلیت دینی كاری غیرمعقول است. واقعیت امر این است كه جنبشی روی داد و هر كس از زاویه مورد نظر خود به آن اقبال نشان داد: یكی برای تضعیف موقعیت روسیه در ایران، دیگری برای یافتن فرصتی جهت استقرار اصول شرع، سومی برای ادغام ایران در نظام جهانی سرمایه داری، آن یكی برای تضعیف و مالآ نابودی حكومت قاجار و...
هدف اثر حاضر این است كه لایه های مختلف در مشروطه ایران بازشناسی شوند و هر كدام به تفكیك مورد نقد و ارزیابی قرارگیرند. تلاش بر این بوده است كه انگیزه نیروهای درگیر در مشروطه ایران بازكاوی شوند و هر كدام با معیار منافع و مصالح ملی ایران به سنجش درآیند.
در همین راستا از این نكته نیز سخن به میان می آید كه مراد بریتانیا در دفاع صوری از مشروطه ایران چه بود و مواضع محافل و احزاب سیاسی آن كشور در برابر تحولات ایران چه مبنایی داشت؟ از سوی دیگر، تلاش شركت های بزرگ سرمایه سالار برای راهیابی به بازار ایران، تبیین و همسویی منافع آنان با مواضع برخی جریانات سیاسی توضیح داده شده است.
بحث اقلیت های مذهبی و انجمن های برخاسته از آنان در همین راستا تحلیل گردیده و همگرایی آنان با برخی احزاب سیاسی برجستگی خاصی یافته است. در رساله حاضر در بخش های مختلف نظری، اقتصادی و سیاسی با مقولات خاص همان بخش به مشروطه نظر شده است، زیرا تحلیل مشروطه ایران با ابزاری واحد غیرممكن است و برای ایضاح هر بخش آن روش شناسی خاص همان بخش مورد عنایت قرارگیرد. مثلا در باب مخالفت برخی از روحانیون با مشروطه از ابزار فكری خاص خود آنان استفاده شده است و نیز در باب شركت های چند ملیتی و یا احزاب سیاسی، نظریه های رایج در اقتصاد سیاسی و تحزب مورد توجه بوده است. شایان توجه است كه پرداختن به تئوری ها به هیچ وجه ما را از لزوم نگاه جزیی به حوادث مشروطه بی نیاز نمی كند، از این رو برای هر سخن و نظریه ای باید مصداق با مصادیقی عینی در مشروطه ایران ارایه گردد.
جزیی نگری و ریشه یابی حوادث و تحولات خصلت عمومی كتاب حاضر است، به همین دلیل تا حد امكان تبار تحولات و حوادث شناسایی شده اند و ارتباط آنها با حوادث بین المللی مورد بازكاوی قرارگرفته است. روش نویسنده در این پژوهش برقراری پیوند بین بخش های مختلف تحولات اجتماعی دوره مورد بحث است.
این روش ما را از شائبه یك سونگری در تحلیل حوادث، مبرا می كند و نشان می دهد كه هدف ایضاح موقعیت تاریخی ایران در مقطع مورد بحث است ولاغیر. مهم این نیست كه محقق تاریخ چه چیزی را می پسندد، مهم این است كه آیا او توانسته است آنچه را كه در گذشته روی داده فارغ از تعلقات فردی خود منعكس سازد یا خیر؟ در حقیقت، شناخت واقعیات گذشته به همان گونه كه رخ داده اند راه را بر شناخت تاریخی درست و تحلیل سیاسی واقع بینانه می گشاید و افق و امكانات پیش روی را به منظور برنامه ریزی در اختیار برنامه ریزان و سیاستمداران قرارمی دهد.

كتاب «بحران مشروطیت در ایران» نوشته دكتر حسین آبادیان در ۶۶۰صفحه و شمارگان ۳۰۰۰ نسخه از سوی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی منتشر شد.

منبع : روزنامه کیهان