قلعه نشین حماسه های پر از تکبر

● نگاهی به جهان شعر احمد شاملو در هفتمین سالمرگش
بگذار عشق تو
در شعر تو بگرید... (احمد شاملو، آهن ها و احساس)
احمد شاملو اگر نگوییم برجسته ترین، یکی از پنج چهره برجسته شعر معاصر ایران بوده است. درباره شعرهای شاملو- چه در زمان حیاتش و چه پس از مرگش- بسیار نوشته شده است . شاید مجموع صفحات کتاب هایی که درباره شاملو نوشته شده اند بالغ بر بیست هزار باشد که این خود نشانگر اهمیت شاملوی شاعر است . شاملوی شاعر، چرا که وجوه دیگر او هر یک به تفکیک نیازمند واکاوی است . اما در این مجال بر آنم تا از زاویه ای دیگر به شاملوی شاعر و شعریت شعرش نگاه کنم.
نگاهی که اگر توام با نقد باشد قطعاً چیزی از بزرگی او نمی کاهد. اینکه شاملو شاعر شعر سپید است، اینکه او شعر فارسی را از بند وزن و قافیه رهاند، اینکه موسیقی وجه کلیدی شاملوست، اینکه او تحت تاثیر برخی شاعران اروپایی بوده؛ همه اینها مباحثی است که منتقدانی به کرات به آن پرداخته اند و درباره هر کدام از این گزاره های مسلم به اندازه کافی تردید شده که امروز به بخشی از یقین شعر معاصر فارسی تبدیل شده است .
اما چیزی که کمتر به آن پرداخته شده ، تعریف جهان شعری شاملوست . احتمالاً منتقدان ارجمند بررسی جهان شعر شاملو را امری غیرتخصصی برشمرده اند و ترجیح داده اند با یکی دو عبارت از این موضوع بگذرند و به مساله اصلی یعنی ساختمان شعر او بپردازند. حال آنکه ساختمان شعر نتیجه جهان بینی شاعر است.
این اشتباه درباره نیما هم رخ داده و منتقدان صرفاً بر شکستن اوزان عروضی در شعر نیما تاکید می کنند حال آنکه مدرنیته در شعر فارسی در شعر نیما تجلی یافت. جهان مدرن شعر نیما اما برخلاف تصور توسط شاعران پس از او ادامه نیافت و شاعران مطرح پس از او- آنها که مطرح تر بوده اند- نگاهی سنتی به جهان داشته اند.
چکیده نظر منتقدان را درباره آثار شاملو در این جملات می توان خلاصه کرد؛ شاملو در کتاب اولش« آهنگ های فراموش شده» شاعری رمانتیک بود که صرفاً به من شخصی اش می پرداخت. پس از آن شاملو به شاعر انسان و تعهد اجتماعی تبدیل شد و در کتاب هایی نظیر « آیدا در آینه»، «آیدا؛ درخت و خنجر و خاطره» به عتاب با آنها که از جهان پیشنهادی او روی برگردانده اند سخن می گوید. اما آیا شعر او واجد این ویژگی بود؟
چه عاملی باعث می شد که شعر او اینگونه به نظر برسد؟ برای پاسخ به این سوال ها ابتدا باید به نقد تعریف های ارائه شده از جهان شاملو پرداخت و سپس با کلمه ها و چیدمان شعر شاملو مشخصات جهان شعری او را به طور نسبی تبیین کرد.
شعر شاملو را در کتاب «آهنگ های فراموش شده» سرشار از رمانتیسیسم تلقی کرده اند . از نظر منتقدان این کتاب که در پی گذراندن دوره ای زندان سروده شده، بیشتر گویای منویات شخصی شاعر است . عشق فردی چیزی مردود انگاشته می شود. منتقدان چنان در این باره حکم صادر کرده اند که تو گویی عشق فردی و گفتن از خود، امری نکوهیده است.
در این نقدها عمدتاً به مقدمه شاملو در کتاب « آهنگ های فراموش شده» استناد می شود. پس از انتشار این کتاب نیز منتقدان غالباً با تعریف هایی که شاملو از شعر خودش ارائه می کند به تحلیل شعرهای او می پردازند . شعر شاملو در دوره ای شعر « انسان و تعهد اجتماعی» نام می گیرد که پوپولیست ها در نقدهایشان شعر شاملو را جدا از مردم می دانستند و به همین بهانه آن را می کوبیدند. متاسفانه به طرز رقت انگیزی حق با آنها بود. شعر شاملو با مردم نبود. اما نه به معنایی که آنها مدنظر داشتند. آنها می پنداشتند که شاعر باید همسو با جریانات سیاسی و حزبی حرکت کند و به خلق بپیوندد .
خوشبختانه شعر شاملو اینچنین شعری نبود اما شعر« انسان و تعهد اجتماعی» هم نبود. تعهد اجتماعی به عنوان مفهومی مدرن در شعر شاملو وجود نداشت. چرا که نگاه شاملو به جهان نگاه مدرنی نبود . در تعریف مدرن از تعهد اجتماعی، فرد فرد انسان ها در قبال یکدیگر مورد سنجش قرار می گیرند. اینجاست که بحث انسان در شعر شاملو پیش کشیده می شود . آیا شعر شاملو اومانیستی بود؟انسان محوری، باوری فردی از انسان دارد.
اگرچه گاه آمیخته به اخلاق می شود. اما در شعر شاملو « انسان»، انسان جهان بینی اومانیستی نیست. انسان موجودی است که شاملو خود تعریف می کند. اگر نیچه برای ابرانسان خود تعریفی ارائه می دهد، شاملو صرفاً بر جسد «انسان» اش مرثیه سر می دهد . در شعرهایش انسانی را خلق می کند که با انسان دیدگاه اومانیستی فرق می کند. شاملو در هیئت راهنما ظاهر می شود و برای انسانش راه تعیین می کند.
مجموعه «هوای تازه»، کتاب امید شاملو برای خلق این جهان و مشخصات انسانش است.در شعر « بدرود» اوج آرمانگرایی شاعر را در خلق انسان دلخواهش می بینیم؛ دریاهای چشم تو خشکیدنی ست/ من چشمه یی زاینده می خواهم.
بنابراین انسان شعر شاملو نزدیکی چندانی با انسان هستی شناسی اومانیسم ندارد. شاملو در کتاب « هوای تازه» می کوشد با آوردن اسم هایی نظیر « مرتضا» و « نازلی» به انسان مورد نظرش تشخص زمینی بدهد. چنانکه شاعر اسپانیایی محبوبش لورکا از ایگناسیو گفته بود. او می خواهد از جزء به کل برسد تا شعرش انسان محور باشد.
اما حتی اگر شاعرانی مثل لورکا و ناظم حکمت به انسان واقعی و تقدیرش می پردازند شاملو ، اندیشمندی است که با « بیانگری » به صورت بندی جهان می پردازد و در این اثنا از هیئت شاعر خارج می شود. ناظم حکمت در شعر« در رستوران آستوریای برلین» تقدیر را تصویر می کند بی آنکه به فلسفه بافی بیفتد؛در رستوران آستوریای برلین/ دخترکی پیشخدمت/ چون قطره نقره/ از بالای سینی سنگین و پر به من لبخند می زد/ نمی دانم چرا/ زیر چشمانش همیشه کبود بود/ هرگز نصیبم نشد سر میزی که او خدمت می کرد بنشینم/ هرگز بر سر میزی که خدمت می کردم ننشست/ مردی مسن/ شاید بیمار/ با پرهیز غذایی/ غمگنانه به چشمانم خیره می شد/ آلمانی نمی دانست/ سه ماه روزی سه بار آمد و رفت/ و ناپدید شد/ شاید به کشور خود بازگشته است/ شاید بازگشته و درگذشته است.
(تو را دوست دارم چون نان و نمک، «ناظم حکمت»، ترجمه احمد پوری)حال روایت شاملو از تقدیر را ببینیم؛دستان تو خواهران تقدیر من اند/ از جنگل های سوخته از خرمن های باران خورده سخن می گویم/ من از دهکده تقدیر خویش سخن می گویم...(بهار دیگر، هوای تازه)
شاملو راوی جهانی است که خود خلق کرده و تعریف یوتوپیاپی از آن ارائه می کند. تعریفی که با ماهیت شعر در تناقض است و به همین دلیل بسیاری از شعرهای شاملو به اجتماعیاتی تبدیل می شوند که می توان آنها را رساله های آهنگین نامید.
اگرچه کلمات شعر شاملو را باید با زمانی که شعرها سروده شده اند مقایسه کرد اما در این صورت نیز کلماتی که شاملو به کار می برد واژه های نامانوس و کهنه ای هستند که از جامعه بسیار دور هستند. « بیانگری» شاملو در شعرهایش در مقابل «بیانگری» شعرهای فروغ هم کم می آورد.
اصلاً کلمات شعرهای شاملو را با کلمات شعرهای نادر پور و نصرت رحمانی مقایسه کنید. « خنیاگر»، « دشنه»، « خنجر» یا عباراتی نظیر «به نوار زخم بندی اش ار/ ببندی» « ناوک پر انکسار پولاد سپید» و... اینها کلمات و عباراتی هستند که شعرهای شاملو را دربر گرفته اند. برخی از شارحان شعرهای شاملو، از جمله پورنامداریان که کتابش سراسر تمجید از شاملو است ناچار لب به اعتراف می گشایند که یکی از دلایل گرایش شاملو برای خلق شعر بدون وزن، عدم آشنایی کافی او با شعر کهن فارسی است . پس علت استفاده از کلمات منسوخ در شعرهای شاملو چیست ؟
گفتیم که به رغم اطلاق عنوان «انسان و تعهد اجتماعی » به شعر شاملو شعر او شعری انسان محور نیست و از جامعه هم جداست . انسانی که شاملو در شعرهایش می سازد انسان واقعی نیست. ابرمردی است که شاعر پیامبرگونه رسالتی برایش قائل شده است. چون این شاعر از آن واقعیت جامعه نیست.
شاعر نمی تواند از کلمات رایج برای خلق اش استفاده کند.«دشنه» و «خنجر» اشیای دهه های سی و چهل و پنجاه نیستند . به طور کلی شعر شاملو خالی از اشیاست چون «خنجر» و «دشنه» در شعر شاملو شعر محسوب نمی شوند، آواهایی خوفناک هستند که به تابوی انسان مورد قبول شاملو رسمیت می بخشند .
شاملو ظاهراً پس از آنکه در تکثیر انسان مورد نظر خود ناامید می شود به عشق پناه می برد. اما طبق آرمان های شاملو این عشق نیز باید لایق انسان تحقق نیافته شعرهای شاملو باشد . عشق شاملو در کتاب های «آیدا در آینه»، «آیدا درخت و خنجر و خاطره» عشق آرمانی است که کمتر نشانی از حقیقت در خود دارد.
شاملو از آن دست شاعرانی است که به وقوع ناخودآگاه شعر اعتقاد دارند. او در کتاب «یک هفته با شاملو» تعریف می کند که چطور یک شعر به او الهام شد و او از خواب برخاست و آن را نوشت . حال که شعر شاملو، شعری الهامی است باید پرسید چگونه از همه زندگی عاشقانه فقط وجه متناسب آن در شعرش تجلی یافته است؟
آیا یک عاشق در تمام لحظات معشوقش را دوست دارد؟ آیا غیر از این است که گاه این عشق به تنفر تبدیل می شود حتی برای لحظاتی و دوباره عشق ایجاد می شود ؟ پس چرا در شعرهای عاشقانه شاملو صرفاً با عشق آرمانی سر و کار داریم؟ واقعیت این است که عشق در آثار شاملو تحت تاثیر همان ابرانسانی است که شاملو، پیامبر گونه آفریده است . از همین روست که شاملو حتی وقتی انسانش سرکشی می کند همچون پدری دلسوز او را همراهی می کند.
ترانه «ای ایران ای مرز پرگهر» را با صدای بنان شنیده اید ؟ حتی اگر به وطن پرستی هم اعتقادی نداشته باشید، شنیدن این آهنگ مو را بر بدن آدم سیخ می کند.
شعر شاملو نه به خاطر انسان محوری و نه تعهد اجتماعی اش، بلکه صرفاً به خاطر وجه حماسی آهنگ شعرهایش به نماد مخالفت سیاسی تبدیل شد. شاید بسیاری از دوستداران شعر شاملو حتی معنای کلمات منسوخی که در شعر شاملو به کار رفته را هم ندانند اما با خواندن آن احساس غرور می کنند.
پس از انتشار کتاب «آهنگ های فراموش شده » بسیاری از منتقدان این کتاب را که البته بحق حاوی اشعاری خام بود به خاطر شخصی بودن شعرهایش رد کردند. شاملو شعری در مجموعه هوای تازه دارد با نام «شعری که زنده گی است »؛ موضوع شعر شاعر پیشین از زنده گی نبود/ در آسمان خشک خیال اش، او/ جز با شراب و یار نمی کرد گفت وگو/ او در خیال بود شب و روز/ در دام گیس مضحک معشوقه پای بند،/ حال آنکه دیگران/ دستی به جام باده و دستی به زلف یار/ مستانه در زمین خدا نعره می زدند،او در ادامه می نویسد؛موضوع شعر/ امروز/ موضوع دیگری است/ امروز/ شعر/ حربه ی خلق است/ زیرا که شاعران/ خود شاخه یی ز جنگل خلق اند/ نه یاسمین و سنبل گلخانه ی فلان (همان)
اشاره شاملو احتمالاً به شاعران مشهور زبان فارسی یعنی حافظ و سعدی است که راز ماندگاری شان اتفاقاً در شخصی نوشتنشان است . آنها از خود می نویسند اما صادقانه می نویسند . شعر آنها «حربه خلق» نیست . با این همه می مانم که چطور شاملو ادعا می کرده که عاشق شعرهای حافظ و مولوی و البته خیام بوده است. آیا می توان جهان بینی یوتوپیامحور شاملو را با نگاه ظریف حافظ و سعدی و خیام مقایسه کرد؟

مجتبا پورمحسن
تیتر مطلب سطری است از یکی از شعرهای شاملو

منبع : روزنامه شرق