آیا به اوقات فراغت کودکان و نوجوانان اندیشیده اید؟

با فرا رسیدن تابستان، فرزندان ما پس ازپشت سرگذاشتن یک سال تحصیلی توام با تلاش، درپی آنند که اززمان فراغت تابستانی خود بیش ترین بهره را ببرند. پدران ،مادران ومسئولان تعلیم وتربیت نیزبا دغد غه چگونگی گذراندن اوقات فراغت کودکان ونوجوانان بدنبال برنامه ریزی صحیح دراین زمینه هستند.اوقات فراغت پدیده ای است که ازیک سومناسب ترین بستربرای رشد وشکوفایی استعدادهای گوناگون وابعاد مختلف وجود نوجوانان و جوانان به شمارمی آید وازسویی دیگرمی تواند زمینه سازبسیاری ازمشکلات اجتماعی وبزه کاریهای فردی واجتما عی باشد. بنابراین اگربا آگاهی ودانش با آن روبه رونشویم وبرنامه ای سنجیده ومنظم برای رویارویی با آن نداشته باشیم ،دچارصدمات وضررهای جبران ناپذیری خواهیم شد.امروزه بیشتروقت جوانان ،به ویژه درفصل تابستان به اوقات فراغت اختصاص می یابد.طبق استانداردهای بین المللی ،تعداد روزهای فراغت کشورهای دیگردرسال، ۸۰ روزواین رقم در کشور ما ۱۰روز بیشتر،۹۰روزاست.اما بررسیهای انجام گرفته نشان می دهد که تنها ۶۱ درصد جوانان ایرانی اوقات فراغت خود را کافی می دانند. با گسترش دامنه اوقات فراغت باید دستگاهها ونهادهای متولی برای گذران مناسب این ایام به فکر برنامه ریزی مناسب برای کودکان وجوانان ونوجوانان باشند.با توجه به اهمیت اوقات فراغت درزندگی فرزندانمان وضرورت برنامه ریزی دراین زمینه بسیارحائزاهمیت می باشد.
● مفهوم اوقات فراغت
آلن بیرودربحث ازاوقات فراغت ومعنای آن می نویسید:فراغت از leislrمصدرقدیمی مبدل شده به اسم مصدرواز ریشه لاتینی licerبه معنای مجازی شدن گرفته شده است. اوقات فراغت فقط زمان آزاد شده ازبارکارنیست،بلکه فعالیتی غیراجباری است.درفرهنگ عمید نیزدرباره تعریف ومعنای اوقات فراغت چنین آمده است: فراغت در فارسی به معنی آسودگی وآسایش وآسودگی ازکاروشغل است.درهمه تعاریف برعنصرآزادی واختیارفرد درانتخاب نوع فعالیت درزمان فراغت ونیزلذت بخش وارضا کننده بودن فعالیت تاکید شده است.دریک جمع بندی کلی از مباحث فوق می توانیم اوقات فراعت را زمانی بدانیم که شخص دراختیارخودش است ومی تواند به کاردلخواه خود بپردازد.
● اوقات فراغت و تامین نیازها
گذران اوقات فراغت نیازهایی را درپی دارد که به اختصاربدان اشاره می شود
۱) نیا ز به استراحت ورفع خستگی:انسان ها همه نیازبه استراحت ورفع خستگی دارند.پیوستگی درانجام کارها و نبود زمان کافی برای استراحت وفراغت موجب نزول کیفیت کارونیزپرخاشگری فرد فعال می گردد.ولی باید به کودکان ونوجوانان آموخت که زمان استراحت زمان بطالت نیست.بلکه زمانی است که فرد به تمرکزاعصاب می پردازدوحاصل آن افزایش بازده است.بدن وذهن آدمی پس ازمدتی کار ،خود به خود نیازمند استراحت است وبطور طبیعی بدان می پردازد.پس اوقات فراغت می تواند چنین نیازی را رفع کند.
۲) نیا ز به تفریح: پس ازانجام کاردرطی ایامی خاص ،آدمی نیاز داردتا اوقاتی را صرف تفریح کند.نقل می کنند که حضرت علی (ع) درروزهای جمعه به بیرون ازشهرمدینه وبه قصد تفریح می رفتند.پس الگوهای دینی جایگاهی برای تفریحات درزندگانی پربارخود درنظرگرفته بودند.گاه درایام فراغت به سفرنیزمی توان رفت وپیامبر(ص) فرموده اند: سافروا تصحوا. مسافرت کنید تا سلامت بمانید.حتی سفرهای کوتاه به بیرون شهردرروزهای جمعه وخوردن ناهاردرکناررودخانه وسبزه زارمی تواند تفریحی دل انگیزمحسوب شود.به هرحال باید ترتیبی اتخاذ نمود که درایام سال کودکان ونوجوانان ازتفریحات سالم برخورداربشوند.درمراکزمشاوره یکی ازمشکلاتی که خانم ها وکودکان و نوجوانان مطرح می کنند این است که پدربا داشتن امکانات مالی ازبردن آنها به سفروتفریح امتناع می کند.باید دانست که تفریحات موجب انبساط خاطروسلامت روانی می گردد.
۳) سرگرمی و ایجاد تنوع: نیازدیگری که دراوقات فراغت رفع می شود ،نیازکودکان ونوجوانان به سرگرمی وتنوع داشتن است.بخشی ازدرگیریهای درون منزل که میان کودکان رخ می دهد به این دلیل است که آنها بیکارند و وسیله ای برای سرگرمی ندارند.لذا یکی برای دیگری ادا درمی آورد واونیزدرعوض وی را می زند.اما وقتی هردو دارای سرگرمی خاص باشند ،فرصت کمتری برای ایجاد مزاحمت ودرگیری با یکدیگردارند.مسئله تنوع نیزامری مهم است وزندگی بدون تنوع خسته کننده می باشد .پس تنوع درگذراندن اوقات فراغت باعث ایجاد تنوع درزندگی می گردد وتنوع مانع پدید آیی افسردگی است.آنچه افسرده ها ازآن گله مند هستند ،نداشتن تنوع درزندگی ویکنواخت شدن آن است .پس با راهنمایی فرزندان به انجام فعالیتهای متنوع ، زمینه علافه مندی آنان به زندگانی را فراهم آوریم.
۴) شکوفایی استعدادهای شخصی: هریک ازفرزندان ما دارای استعداهایی است .درتعریف استعداد گفته اند که آن توانایی بالقوه ای است که اگردرمحیط مساعدتری قراربگیرد، به شکوفایی می انجامد.فردی که استعدادهایش به نحو مطلوبی به شکوفایی رسیده باشد به تعبیرمازلو)maslow( به خود شکوفایی دست یافته است.یکی اززمینه هایی که موجب رشد استعدادها را فراهم می آورد پرداختن به فعالیتهایی است که فرزند دراوقات فراغت انجام می دهد. از جمله راههایی که می توان ازطریق آنها مبادرت به شناخت استعدادهای کودکان ونوجوانان نمود ملاحظه کردن کارهایی است که آنان، با علاقه انجام می دهند ونیزبه تکرارآن می پردازند.پس درلحظه هایی که کودکان ونوجوانان خود مایلند به فعالیتی روی آورند ،بهترمی توان به شناخت استعدادها وعلایق آنان پی بردوتمهیدات و امکانات لازم را برای رشد وبالندگی استعدادهایشان فراهم کرد.
۵) شکوفایی فردی و اجتماعی: گذران اوقات فراغت باید به نحوی باشد که زمینه های لازم را برای شکوفایی فردی واجتماعی را فراهم آورد.زیرا شکوفا کردن استعداد ها ازاهم وظایف تعلیم وتربیت است. وانسان بالنده در تفکرمازلوفردی است که به خود شکوفایی رسیده باشد ویکی ازعواملی که به خود شکوفایی فرد کمک می کند ،به تعبیرآلن بیرو،گذران اوقات فراغت است.در حین گذران اوقات فراغت که فعالیتی آزاد واختیاری است به فرد به دلخواه خود به فعالیتی می پردازد که استعداد انجام آن را دارد وبه آن فعالیت علاقه مند نیزمی باشد.هرگاه آدمی به فعالیتی بپردازد که هم استعداد آن را دارد وهم بدان علاقه مند است ،قطعا به شکوفایی دربعدفردی می رسد.
شکوفایی دربعد اجتماعی نیزآن گاه محقق می گردد که فرد درکنارجمعی به فعالیت می پردازد وازطریق فراگیری مهارتهای اجتماعی)social skills(ومهارتهای زندگی )life skills(به رشد وبالندگی بیشتری دست یابد.
علاوه بر این با قرارگرفتن درجمع انسانهایی که توان رهبری جمعی را دارند شناخته می شود وبا به دست گرفتن رهبری جمع ،استعدادهای رهبری وی به شکوفایی می رسد وعلاوه برآن استعدادهایی دراورشد می کند که لازمه آن حضوردراجتماع است ، مانند رشد استعداد کلامی.نتیجه آنکه حاصل گذران اوقات فراغت دست یافتن به شکوفایی فردی وجمعی است.
۶) اوقات فراغت و بهداشت روانی: حسن گذران اوقات فراغت تضمین کننده ، سلامت وبهداشت روانی انسان است.اشتغال مستمروبدون وقفه فکری وعملی موجب خستگی جسمی وذهنی می گردد.به گونه ای که فرد به تدریج نشاط وسرزندگی خود را ازد ست می دهد.درواقع فشارهای ناشی ازاشتغال ممتد ذهنی وجسمی(به خصوص ذهنی)نه تنها ممکن است با ازدست رفتن نشاط وتعادل حیاتی فرد همراه باشد ،بلکه درمواقعی عا مل مهمی برای بروزبسیاری ازاختلالات روانی،همچون نوروزها،افسردگی ها ونارساییهای جسمی،به ویژه ازنوع بیماریهای روان تنی (سایکوسوماتیک)محسوب می شود.دراین شرایط برخورداری ازیک برنامه جامع وپیش بینی فرصتی آزاد وفارغ ازکارموظف وبهره بری ازآن ،اولین ومهمترین گام در پیش گیری ازآسیب های ذهنی وحفظ بهداشت روانی است.فقدان حداقلی ازاوقات فراغت درزندگی روزمره ،ولوساعتی یا کمترازآن ،باعث افزایش اضطراب یا فشارروانی شده ،زمینه اختلال درقوای حسی وادراکی را فراهم می آورد وفرد درتفکرمولد وخلاق با مشکل جدی مواجه می گردد.به طورمسلم،همان طوری که ذکرشد فشارذهنی وروانی ناشی ازفعالیتها ومشغله های مستمروبی وقفه نه تنها موجب اختلال دربهداشت روانی فرد می شود بلکه قدرت فراگیری ،ادراک مطالب ونگاه داری ذهنی را به حداقل می رساند. لذا ضروری است که اولیاء ومربیان ضمن توجیه کودکان ونوجوانان نسبت به اهمیت،ارزش ونقش حیاتی اوقات فراغت درچگونگی حسن گذران فرصت های آزاد ،آنها را یاری دهند. ازاین رهگذرانتظار می رود فرصت استفاده مطلوب وبرنامه‌ریزی شده ازاوقات فراغت به آن دسته ازدانش آموزانی که به عللی دربعضی ازدروس تجدید شده اند نیزداده شود.چه بسا بهره‌مندی شایسته ازاوقات خوشایند فراغت مانع خستگی ذهنی وفشارروانی دا نش آموزان شده ،با فراهم کردن نشاط وسرزندگی که ازشاخصه های بهداشت روانی است ، قدرت یادگیری ونگاه داری ذهنی در آن ها افزایش می یابد .بدون شک دربعضی ازموانع علت تجدیدی دانش آموزان را باید دروجود بی نظمی وبی برنامه‌گی دررفتارتحصیلی آنها جست. به نظرما مسئله فراغت کودکان ،نوجوانان وحتی جوانان ازاهم مسائل قابل بحث درتربیت است.ازیک سو می تواند عامل رشد وسعادت کودکان به حساب آید وازسوی دیگرموجب بدبختی فساد وانحطاط آنها، عامل رشد وسعادت است درآن گاه که والدین ومربیان بتوانند به نحوی شایسته درآن برنامه ریزی کنند وازاوقات فراغت این نسل نیکواستفاده نمایند. طبعا عامل بد بختی وفساد است درآن هنگام که آنان به پناه خود رها شوند ودرخانه ومدرسه عامل سرگرمی واشتغالی برایشان نبا شد. این مسئله دامن گیر همه خانواده ها و همه گروه ها و موسساتی است که به نحوی با کودکان و نوجوانان و جوانان سروکاردارند. به منظورتحقق نیازهای ایام فراغت ، پیشنهادهای زیرعرضه می گردد تا راهنمای عمل برنامه ریزان اجتماعی وخانواده ها واقع شود.
تاسیس فرهنگسرا ها وورزشگاه ها ی متعدد وتشکیل انواع گروه های اجتماعی، تفریحی ، ورزشی،هنری وادبی،چنین اقدامی پیامدهایی ازجمله موارد زیررا به دنبال دارد:
۱)نظم ومحتوا به اوقات فراغت بخشیده می شود.
۲)ایجاد روابط گروهی وفراهم نمودن محیط تعامل اجتماعی ،وجود هنجارها و دستورالعمل های اجتماعی،وعرضه کنترل اجتماعی نظارت شده گروه براعضاء سبب می شود که اوقات فراغت به وقت اشتغال ، وبی برنامگی به ایفای نقش درگروه تبدیل گردد.
۳)ایفای نقش درگروههای اجتماعی ، تفریحی وورزشی سبب بروزاستعدادهای هنری،ادبی،و...می شود.
ایجاد تنوع درامکانات عرضه شده
افزایش قدرت انتخاب افراد هردوجنس برای نحوه گذراندن اوقات فراغت به گونه ای که هرنوع سلیقه وعلاقه ای را تحت پوشش قراردهد ،باعث رشد شخصیت وتکامل فکرواندیشه افراد می شود.
● آگاهی دادن به مردم درباره مفهوم وکارکرد اوقات فراغت
تغییرنگرش مردم دراین جهت که اوقات فراغت صرفا استراحت کردن وبدون فعالیت کردن نیست.پیامد چنین نگرشی گاهی به مرزگریزازواقعیات زندگی نیزکشیده می شود.
حال آنکه اگرتعطیلات را بخشی ازفرآیند تربیت بدانیم ازاین فرصت باید به صورت برنامه ریزی شده استفاده نمائیم. دراین زمینه کمیته های فرهنگی ،هنری وهمه مراکزی که به نحوی درپرکردن اوقات فراغت دانش آموزان دست اندرکارند باید به شناسایی استعدادها وعلائق آنها پرداخته ،برای به حداکثررساندن استفاده ازاین ایام برنامه ریزی کنند. به ویژه که بسیاری از این دانش آموزان همراه با پایان سال تحصیلی با مشکل گذراندن اوقات فراغت مواجه می شوند ؛زیرا هیچ برنامه خاص ومشخصی برای این ایام ندارند.
● رهنمود های عملی برای والدین
برنامه ریزی والدین برای این ایام بایدبا مشورت ونظرخود فرزندان صورت بگیرد نه فقط با اعمال نظروالدین،زیرا درغیراین صورت مهمترین مشخصه مفهوم اوقات فراغت نبود الزام کمرنگ می شود ودرنتیجه کارکردهای مطرح شده جایگاه خود را ازدست می دهند.آنچه دراین زمینه اهمیت دارد ،توجه دادن والدین با این امر است که آنها باید همواره نقش راهنما داشته ،فرزندان را با توجه به علائق شان درجهت رشد وپرورش استعدادهایشان یاری کنند. ازآنجا که بسیاری ازخانواده ها ،توان استفاده ازامکانات عرضه شده ،همچون کلاسها و اردوهای مختلف تفریحی وآموزشی را ندارند ،راهکارهای زیرمی تواند بهره وری فرزندان آنان را ازاین ایام تا حدودی افزایش دهد.
۱)امکا ن معاشرت فرزندانتان را با دوستان قابل اعتماد، آنها فراهم سازید.برای اطمینان بیشترتوصیه می شود به نحوی با خانواده آنها ارتباطی هرچند اندک برقرارنمایید.
۲)کتابهای متناسب با علائق آنان تهیه کنید.
۳)امکا ن استفاده ازکتابخانه را برای آنان فراهم نمایید.
۴)وقت بیشتری را به فرزندانتان اختصاص دهید تا درنتیجه ارتباط متقابل ،شناخت متقابل شما ازهمدیگرتوسعه یابد.
۵)بخشی ازکارهای منزل را بنا به انتخاب فرزندان به آنها واگذار نماید. شما ای مادرعزیزمی توانید برنامه های مفید وسازنده برای فرزندانتان تدارک ببینید .شما می توانید درامورخانه از آنها کمک بگیرید،شما می توانید آنها را درانجام امورمنزل شرکت دهید، بچه ها همه به کارکردن علاقه مند هستنداما نمی خواهند کاربرای آنها الزام واجبارداشته باشد،نمی خواهند که کاربرای آنها تکلیف باشد.کسی که هرشب نشسته و یک دیکته نوشته که فردا صبح به معلم تحویل دهد دیگرحاضرنیست اکنون که مدرسه تعطیل شده است یک کارموظف انجام دهد.شما کاررا به عنوان پاداش یک کارخوب به آن رجوع کنید.
۶)امکانات تهیه کارهای دستی ارزان قیمت را درمنزل فراهم کنید وخود نیزراهنمایی آنان را عهده دارشوید. بطورقطع شما نیز راهکارهای خلاقانه دیگری را می توانید به این فهرست اضافه نماید.

صابر محمدی
کارشناس علوم تربیتی

منبع : روزنامه رسالت