اخلاق در علم زیست شناسی

یکی از صنایع نوظهور، فناوری زیستی است که مانند بقیه علوم و تکنولوژی های دیگر به همراه فواید و مزایای خود، عیب هایی نیز دارد. یکی از مهمترین این چالش ها عدم توجه جدی به قوانین حقوقی و اخلاقی این فناوری در کشور است که عدم توجه به این موضوع در حوزه این فناوری، موجب بروز مشکلاتی می شود که اگر راه حل شایسته یی برای آنها اندیشیده نشود، بی تردید آسیب های جدی یی به جامعه تحمیل خواهد شد.
هر چند فناوری نوین و به کارگیری روش های علمی نوین در بهره برداری از طبیعت، زندگی را از جهت هایی برای بشر مطبوع کرده است، لیکن پاره یی پرسش ها به وجود آمده است که پاسخگویی به آنها کار ساده یی نیست و طی سال های آینده به آنها پی خواهیم برد.
مناسب ترین راه برای رفع این نگرانی قانونمندسازی فناوری زیستی است. البته با قانونمندسازی این فناوری روند کاهش اعتماد عموم به این فناوری متوقف می شود و در پیشبرد اهداف و جایگاه واقعی این تکنولوژی مدرن در کشور گامی بزرگ برداشته خواهد شد. از مهمترین موضوعات حقوقی مشخص که در شاخه فناوری زیستی بررسی می شوند، می توان به موارد زیر اشاره کرد.
● ژنتیک انسانی
یکی از نگرانی های اصلی مربوط به انسان، ترس از این اندیشه است که آنچه را که می توان با حیوانات انجام داد، بتوان با انسان نیز انجام داد، مانند تکنیک کلون کردن حیوانات که در مورد انسان قابل پذیرش نیست.
نگرانی دیگر عبارت است از سلامت و رفاه انسان، مثل خطری که از خوردن گوشت دام های اصلاح ژنتیکی شده، متوجه انسان می شود. مضرات و مشکلات دیگر عبارتند از احتمال ایجاد شخصیت های بینابینی، از دست رفتن تنوع ژنتیکی، ایجاد بازار سیاه جنین های کلون شده افراد بسیار مشهور و سرشناس از جمله ستارگان سینما، ورزشکاران و...
ماده ۱۱ از بند پ اعلامیه جهانی «ژنوم انسانی و فوق بشر» بیان می کند که اعمال و فعالیت های مغایر با حیثیت انسانی از قبیل تولیدمثل غیرجنسی انسان ها (کلونینگ) نباید مجاز شناخته شوند. از دولت ها و سازمان های بین المللی ذی صلاح دعوت می شود تا در شناسایی این فعالیت ها و تعیین اقداماتی که در سطح بین المللی برای تضمین رعایت اصول مندرج در این اعلامیه مناسب است، همکاری کنند.
از دیدگاه سازمان ها و نهادهای دینی در صورت استفاده از روش کلونینگ به عنوان شیوه رایج در تولیدمثل، نقش مردان تضعیف خواهد شد. مساله دیگر این است که بسیاری از نقایص بازنویسی برنامه ژنتیک تخمک در پستانداران، تا مدت ها بعد از تولد جنین کلون شده بروز نمی کند. از سوی دیگر جایگاه کلون شده، به عنوان عضوی از خانواده نامشخص است. باید قبل از کلونینگ پاسخی برای سوالاتی چون، آیا کلونینگ دخالتی ناشناخته در شکل گیری هویت بعدی جنین اعمال نمی کند؟ چه کسی مسوولیت اجتماعی انسان کلون شده را بر عهده خواهد گرفت؟ آیا انسان کلون شده از حقوق قانونی و اجتماعی برخوردار خواهد بود؟ و سوالات دیگری از این دست پیدا کرد.
● ژنتیک حیوانی
امروزه از حیوانات اصلاح ژنتیکی شده یی که دارای ژنوتیپ مناسبی نیستند، استفاده نشده و به مرگ محکوم می شوند. این امر موجب افزایش ضایعات حیوانی شده و از نظر احساسی و اخلاقی نیز قابل تعمق است. عده یی دیگر نیز نگرانی جدی در مورد خطر از دست دادن تنوع ژنتیکی را از طریق بیوتکنولوژی بیان کرده اند. به طور مثال اگر باید حیوانات اصلاح ژنتیکی شده در محیط رها شوند، پیامدهای آن ناشناخته است و این نگرانی وجود دارد که چنین تغییری ممکن است توازن بوم شناختی (اکولوژیکی) را تحت تاثیر قرار دهد.
● ژنتیک گیاهی
تغییرات غیرقابل پیش بینی در خصوصیات گیاه اصلاح ژنتیکی شده، پس از ورود ترانس ژن، افزایش توانایی یک گیاه زراعی برای تبدیل شدن به علف هرز، قابلیت تخریب اکوسیستم، اثر سوء گیاهان مهندسی ژنتیک شده ضدآفات بر ارگانیسم های غیرهدف، افزایش اتکای کشاورزان به علف کش ها و آفت کش ها در نتیجه تولید گیاهان مقاوم به این مواد و تهدید امنیت محیط و سلامت انسان با مصرف بی رویه مواد شیمیایی از جمله مشکلاتی است که مهندسی ژنتیک به بار می آورد.
با توجه به موارد مطرح شده فوق، ضرورت تدوین قوانین و مقررات حقوقی و اخلاقی مناسب با وضعیت موجود، بسیار محسوس است تا در آینده، زمانی که موسسات و واحدهای تولیدی بخش خصوصی نیز به این عرصه پا می گذارند، با یک ابزار لجام گسیخته روبه رو نشویم.
به یاد داشته باشیم که یک برنامه استراتژیک زمانی موفق خواهد بود که تمام جنبه های حقوقی و اخلاقی آن شامل نیروی متخصص، امکانات کار در آزمایشگاه ها و مراکز تولیدی و تحقیقاتی، دفع ضایعات حاصل از دست ورزی های ژنتیکی و رهاسازی بدون ضابطه ارگانیسم های تغییر ژنتیکی یافته، مالکیت معنوی ملاحظات مذهبی، اجتماعی و زیست محیطی، بدون تناقض در کنار یکدیگر قرار گیرند.

ابوالقاسم حبیبی

منبع : روزنامه اعتماد