سیستان و بلوچستان بهشت طبیعت و تاریخ

سیستان و بلوچستان پهناورترین استان كشورمان همچون نگینی درخشان در جنوب شرق ایران زمین، سرشار از منابع مختلف طبیعی، تاریخی و فرهنگی است.
این استان از شمال در مجاورت خراسان جنوبی و كشور افغانستان ، از شرق به پاكستان و افغانستان ، از جنوب به دریای عمان و از غرب به استان های كرمان و هرمزگان محدود است.
سیستان و بلوچستان با گستره حدود ۱۸۷ هزار و ۵۰۰ كیلومتر مربع وسعت ۱۱‎/۴ درصد از مساحت كل كشور را تشكیل داده و حدود دو میلیون و ۴۰۰ هزار نفر جمعیت دارد.
چندگانگی و تنوع فرهنگی و مذهبی، گویش های مختلف و تعلقات قومی و قبیله ای بخشی از ویژگی های اجتماعی این استان است. شمال این استان سرزمینی با رازهایی نهفته، مردمانی خونگرم را در خود جای داده كه در طول تاریخ زبانزد بوده است.
سیستان نگینی بر آمده از آبرفت های رودخانه هیرمند ، بزرگترین دریاچه آب شیرین جهان و تالاب بین المللی را در خود جای داده است.
كلمه سیستان از نام اقوام آریایی «سكا» گرفته شده و این سامان از حیث تاریخی و فرهنگی اهمیت زیادی در منطقه و حتی كشور دارد.
وجود آثار متعدد تاریخی ازجمله «شهر سوخته» متعلق به پنج هزار سال قبل با اسراری نهفته در دل كویر، «كوه خواجه» عظیم ترین بنای خشتی جهان، «دهانه غلامان» تنها شهر هخامنشی و جاذبه های طبیعی دیگر ، بهشتی برای پژوهش باستان شناسان و محققان است.
امروزه نام و آوازه شهر سوخته سیستان چنان در ایران زمین و به خصوص دنیا پیچیده كه هر كس با شنیدن نام این محوطه آرزوی دیدن آن و نیز قدم نهادن در این سرزمین را دارد. سرزمین سیستان از جایگاه ویژه ای در دنیای باستان برخوردار است به طوری كه
سر اورل اشتین باستان شناس معروف انگلیسی این سامان را بهشت باستان شناسان نام نهاده است. صدای تاریخ را در جای، جای سرزمین آفتاب می توان شنید و به ژرفایی از فرهنگ و تمدنی كهن از ایران باستان در این سرزمین با مردمانی سختكوش آشنا شد.
سرزمین زادگاه بزرگانی چون یعقوب لیث صفاری نخستین شهریار ایرانی پس از اسلام، فرخی سیستانی شاعر شهیر، ابوسعید سجزی ریاضیدان و منجم مشهور سده چهارم و رابعه بنت كعب قزداری نخستین بانوی شاعره پارسی گوی بوده است.
بادهای ۱۲۰ روزه سیستان كه از اواخر اردیبهشت ماه هر سال آغاز و تا اواخر شهریور ادامه دارد از پدیده های طبیعی سیستان و بلوچستان بشمار می رود.
البته استمرار خشكسالی چندین ساله سبب شده تا بادهای موسمی ۱۲۰ روزه سیستان كه زمانی با توجه به پرآبی دریاچه هامون نعمتی برای ساكنان منطقه محسوب می شد، اكنون مشكلات فراوانی را بوجود آورد.
وجود تالاب هامون و امكان تولید علوفه نی در سطح ۱۵۰ هزار هكتار از این دریاچه با تولید متوسط حداقل شش تن در هكتار علوفه خشك در زمان های ترسالی ازجمله سرمایه های مهم منطقه محسوب می شود.
جنوب استان نیز مرواریدی در صدف است كه وسعت متنوعش با دریای عمان گره خورده است. بلوچستان منطقه وسیعی است كه حد شمالی آن كویر لوت و حد جنوبی نیز دریای عمان را شامل می شود.
بلوچ ها یكی از اقوام اصیل و شناحته شده ایرانی هستند، كه به زبان بلوچی كه از نزدیكترین خویشاوندان زبان فارسی است، سخن می گویند.
بلوچستان دارای طبیعت كوهستانی بوده و اطراف آن را كوه های متعددی فرا گرفته است كه از بلندی های استان كوه آتشفشان نیمه فعال تفتان در خاش با ارتفاع چهار هزار متر خود نمایی می كند.
مناطق جنوبی سیستان و بلوچستان با توجه به مجاورت با دریای عمان و بهره گیری از بادهای موسمی مونسون، اقلیم متفاوتی دارند.
خاش، ایرانشهر، سراوان، نیكشهر، چابهار، كنارك و سرباز شهرستان های جنوبی استان را شامل می شوند. بالا بودن میانگین دما و پائین بودن نوسانات آن از شاخصه های اساسی اقلیم جنوب سیستان و بلوچستان است. وسعت استان و تنوع آب و هوایی سبب كثرت پوشش گیاهی و غنای طبیعی منابع تجدیدشونده شده به طوری كه حدود ۵۵ درصد از گستره استان را در سال های پر آبی مراتع تشكیل می دهد. سرزمین بلوچستان امروزی كه ناحیه جنوبی استان را تشكیل می دهد در قدیمی ترین اسناد تاریخی به نام «مكا» مشهور بوده و درنوشته های «هرودت» تاریخ نگار یونانی از آن به عنوان «گدروزیا» یاد شده است.
جلوه های زیبا و دیدنی جنوب استان همچون شمال تنوع دل انگیزی به همراه داشته و هر بیننده و شنونده ای را به سوی خود جلب می كنند.
«قلعه ناصریه» مربوط به دوره قاجاریه در ایرانشهر، «سفال كلپورگان» در سراوان، سواحل زیبای عمان در چابهار و «قلعه چهل دختران» در نیكشهر و صدها اثر تاریخی و طبیعی دیگر بر غنای استان افزوده است.
سواحل زیبای دریای عمان و در كنار منطقه آزاد اقتصادی و تجاری چابهار این شهرستان را به جزیره ای زیبا و دیدنی برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل كرده است.
با گذر از مناطق مختلف سیستان و بلوچستان به روشنی درخواهیم یافت كه اقوام ساكن در استان به همراه سنت ها و شیوه های خاص زندگی با مجموعه ای متنوع از آداب و رسوم ویژه جاذبه های چشم نواز و دل انگیزی را خلق كرده اند.
وجود فرقه ها و مذاهب مختلف و همزیستی مسالمت آمیز آنان در كنار یكدیگر، آداب و سنن مختلف، طبیعت بكر، تاریخ كهن و هنرهای دستی خود سندی از تنوع و زیبایی استان است كه باید دید و قضاوت كرد.
دیرینه تاریخی استان حكایت از عمق فرهنگ و هنر منطقه دارد كه به دلایل مختلف درقبل از پیروزی انقلاب اسلامی نه تنها مورد حمایت قرار نگرفته بلكه دستخوش محدودیت هایی نیز بوده است.
اما طی سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تحول اساسی در بخش فرهنگ و هنر استان ایجاد شده است.
مجموعه اقوام ساكن در استان به همراه سنن و شیوه خاص زندگی با الگوی سكونت، آداب و رسوم ویژه و اعیاد و مناسبت ها برخی از جاذبه های چشم نواز استان است.
برپایی آئین های شادی، دهل و سرنا و چوب بازی در سیستان و بلوچستان رونقی خاص داشته و برخی جشن ها ازجمله جشن برداشت محصول نیز در زمان معینی از سال در بلوچستان برگزار می شود. در مجالس عزاداری نیز مردم شیعه و سنی استان با توجه به گرایش های دینی و مذهبی حضوری پررنگ داشته و پیوندی محكم را به نمایش می گذارند.
پوشش مردان را اغلب پیراهنی بلند و شلواری گشاد با چین های متفاوت و عمامه ای بر سر و پوشش زنان را پیراهن های بلند با سوزن دوزی، خامه و سرمه دوزی های زنان بلوچ تشكیل می دهد. موسیقی سیستان و بلوچستان ازجمله هنرهایی است كه به جهت شرایط خاص استان شاخص تر از دیگر استان ها بوده است.
سازهایی مثل قیچك، رباب بنجو، تنبورك، دهلك و سازهای ضربی همچون طشت و كوزه مخصوص منطقه بلوچستان است. البته نباید از آئین ویژه مردم سیستان در جشن ها غافل بود.
رقص شمشیر سیستان به عنوان یكی از آئین های سنتی در استان دارای شهرتی جهانی بوده و حتی گروه ویژه این رقص برای اجرا به چند كشور خارجی ازجمله یونان دعوت و اعزام شده اند.
ساز و دهل سیستان كه با چوب بازی نیز همراه است در ایام مختلف ازجمله اعیاد و آئین های عروسی اجرا می شود.
هنرهای دستی در سیستان و بلوچستان اهمیت ویژه ای داشته و نقش مهمی در ایجاد اشتغال و تأمین درآمد سكنه استان ایفا می كند.
هنرهای دستی اقوام سیستانی و بلوچ نشأت گرفته از خصوصیات اخلاقی و اجتماعی مردم است به طوری كه زنان و مردان مناطق مختلف استان آثار باارزشی را با دست های خود خلق می كنند.
هنر سوزن دوزی زنان بلوچ نیز كه سابقه ای بس دیرینه دارد در نوع خود بی نظیر است به طوری كه آثار خلق شده از خلاقیت آنان به كشورهای همجوار نیز صادر می شود.
سفال سازی، سوزن دوزی و سكه دوزی بلوچی، قالی و قالیچه، پرده بافی و حصیر بافی سیستان برخی از هنرهای دستی و سنتی ساكنان سیستان و بلوچستان را تشكیل می دهد. در زمینه رفاهی و عمرانی، سیستان و بلوچستان در سال های اخیر جهش قابل توجهی را در بخش های مختلف و زیرساخت ها به خود دیده است. سرمایه گذاری در بخش های مختلف و به خصوص جذب گردشگر نیز در چند سال اخیر باعث تحولی شگرف در استان شده است. البته سهم سیستان و بلوچستان از لحاظ جذب گردشگر نسبت به دیگر مناطق كشور ناچیز بوده و نیازمند توجه بیشتر به این مسأله است.
فعالیت های تحقیقی و پژوهشی دانشگاه زابل طی سال های گذشته باعث شده تا بزرگترین مجتمع تفریحی - تحقیقی جنوب شرق كشور با عنوان مجتمع «بقیهٔ الله الاعظم» در محل چاه نیمه های سیستان ایجاد شود.
این مجتمع پنج هزار هكتاری بخش های مختلفی ازجمله موزه تاریخ طبیعی، مزرعه پرورش شترمرغ، باغ وحش با گونه های كم نظیر، باغ گیاهان دارویی و زینتی و نخلستان را در خود جای داده كه هر ساله صدها مسافر و علاقه مند از آن دیدن می كنند.
با غ وحش این مجتمع به گفته كارشناسان و مسئولان مربوطه در جنوب شرق كشور منحصر به فرد است.
اكنون انواع گونه های مختلف جانوری و پرندگان ازجمله مار های پیتون و طاووس را می توان در این باغ وحش دید.
وجود چاه نیمه های سیستان نیز سبب شده تا این مجتمع به مانند جزیره ای زیبا در این منطقه از كشور تبدیل شود.
هر چند كه طی سال ها و ماه های اخیر بخش هایی از استان سیستان و بلوچستان با مشكلاتی ازجمله قهر طبیعت مواجه شده است اما این سرزمین پهناور همچنان سرشار از جاذبه های طبیعی، فرهنگی و تاریخی بكر در همه ایام سال چشم انتظار مسافران و علاقه مندان است.

علیرضا سنچولی

منبع : روزنامه ایران