شفاف، پول‌ساز، کم‌هزینه

فرهنگ پرداخت مالیات در ایران ضعیف است. شاید یكی از عوامل این موضوع به نظام‌های مالیات برمی‌گردد كه قادر نبوده‌اند عدالت نسبی را برای مودیان مالیاتی فراهم كنند. مقالهء زیر با این رویكرد سعی دارد به نظام «مالیات بر ارزش افزوده» به عنوان یك ضرورت از این زاویه توجه كند.یكی از منابع اصلی درآمد دولت‌ها برای جبران هزینه‌‌ها و انجام تعهدات گسترده‌ای كه به عهدهء آن‌ها واگذار شده، مالیات است. ثبات و تداوم وصول مالیات، ثبات در برنامه‌ریزی دولت برای ارایهء خدمات مورد نیاز كشور در زمینه‌‌های گوناگون را به دنبال خواهد داشت. درآمد حاصل از مالیات، بخش قابل ملاحظه‌ای از بودجهء دولت‌ها را شامل می‌شود و در كشور‌‌هایی كه مالیات از نظام قانونی و مردمی برخوردار است، بیش از ۶۰ درصد بودجهء عمومی را تشكیل می‌دهد.در اقتصاد ایران، متناسب با سند برنامهء چهارم توسعهء اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، به منظور كاهش اتكای بودجهء دولت به درآمدهای نفتی، مقرر شده تا سهم درآمدهای مالیاتی در تركیب منابع درآمدی دولت افزایش یابد. در این زمینه بررسی ظرفیت بالقوهء مالیاتی كشور نشان می‌دهد كه بین ظرفیت بالقوهء مالیاتی و وصولی‌های بالفعل، شكاف قابل‌توجهی وجود دارد و حاكی از آن است كه با اتخاذ تدابیری در جهت اصلاح نظام مالیاتی و رفع مشكلات موجود، می‌توان وصولی‌های مالیاتی را افزایش و اتكا به درآمدهای نفتی را كاهش داد.
یكی از راه‌های رفع مشكلات سیستم مالیاتی موجود، روی‌آوری به سیستم مالیاتی جدید است تا با روشی كارآ درآمد مالیاتی افزایش قابل توجهی یابد. در این باره می‌توان به نظام «مالیات بر ارزش افزوده» اشاره كرد. از آن‌جایی‌كه مالیات بر ارزش افزوده بر مبنای ارزش افزوده در مراحل مختلف تولید كالاها و خدمات، محاسبه و وصول می‌شود، از پایهء گسترده‌ای برخوردار است و امكان وصول بخش اعظم ظرفیت‌های بالقوهء مالیاتی را مهیا می‌كند.با شروع اصلاحات اقتصادی در كشورهای در حال توسعه نظام‌های مالیاتی نیز دستخوش تغییر و تحول شد. كاهش تعداد نرخ‌ها و معافیت‌های مالیاتی، بسط پایهء مالیاتی و برقراری مالیات‌های جدید از جمله عوامل مورد توجه در اصلاحات مالیاتی كشور‌ها بوده است. از این رو مالیات بر ارزش افزوده به عنوان یك روش نوین مالیاتی كه مورد پذیرش اغلب كشور‌های جهان قرار گرفته متدولوژی و تفكری است كه چندین دهه تجربهء مثبت آن در سایر كشور‌ها، مورد تاكید اكثر صاحبنظران و كارشناسان اقتصادی و مالیاتی بانك جهانی و صندوق بین‌المللی پول بوده و این تاكید ناظر به مزایای عدیده‌ای به شرح زیر است:
۱) این مالیات در بسیاری از كشور‌ها، ضمن تامین بیش‌تر عدالت اجتماعی نسبت به سایر مالیات‌ها و بدون از بین بردن انگیزه سرمایه‌گذاری و تولید، به عنوان منبع درآمد جدیدی در جهت افزایش درآمد‌های دولت به كار برده شده است به گونه‌ای كه قابلیت مالیات بر ارزش افزوده در تولید سریع میزان زیاد درآمد با روشی نسبتا بی‌دردسر به آن اعتباری به عنوان یك «ماشین پول‌ساز» داده است.
۲) از آن‌جایی‌كه سیستم مالیات بر ارزش افزوده یك سیستم خود اجراست و همهء مودیان نقش مامور مالیاتی را ایفا می‌كنند، هزینهء وصول آن پایین بوده و از كارآیی بالایی برخوردار است.
۳) با توجه به این‌كه در این سیستم مالیاتی، مودیان برای استفاده از اعتبار مالیاتی ملزم به ارایهء فاكتور خواهند بود، زمینه برای شناسایی خود به خود میزان معاملات مودیان فراهم می‌شود در نتیجه، سیستم اطلاعاتی كاملی از معاملات و مبادلات تجاری ایجاد می‌شود كه علاوه بر شفاف‌سازی مبادلات و فعالیت‌های اقتصادی موجب سهولت اعمال مالیات‌های دیگر از جمله مالیات بر درآمد می‌شود.
۴) مالیات بر ارزش افزوده یك منبع درآمد باثبات و در عین حال انعطاف‌پذیر:
از آن‌جایی‌كه مصرف به عنوان سهمی از تولید ناخالص دچار نوسانات كم‌تری می‌شود و چون این بخش، مبنای مالیات بر ارزش افزوده است، بنابراین اعمال این نوع مالیات نوعی درآمد با ثبات برای دولت ایجاد می‌كند. همچنین مالیات بر ارزش افزوده با توجه به وضعیت اقتصادی كشور می‌تواند حالت انعطاف‌پذیر داشته باشد. در هنگام رونق اقتصادی چون این نوع مالیات، بر ارزش افزوده كالا‌ها و خدمات اعمال می‌شود با افزایش سطح تولید و ارزش افزوده، میزان وصولی از این منبع افزایش می‌یابد، از طرف دیگر در زمان ركود اقتصادی با كاهش سطح تولیدات و ارزش افزودهء موسسات اقتصادی سطح وصولی مالیات بر ارزش افزوده نیز تقلیل می‌یابد و در نتیجه از فشار فزایندهء بار مالیاتی بر طبقات مختلف جامعه در زمان ركود كاسته می‌شود.
۵) به دلیل مقطوع بودن نرخ این مالیات، زمان قطعیت آن بسیار كوتاه بوده و مشكلات ناشی از طولانی بودن قطعیت مالیات بر درآمد و مالیات بر ثروت را ندارد. بنابراین، تاخیر در وصول درآمد‌‌های مالیاتی به حداقل می‌رسد.
۶) از آن‌جایی كه مالیات بر ارزش افزودهء یك مالیات مدرن است، اجرای آن به بهبود فن‌آوری و بهره‌وری از طریق اتوماسیون اداری در سیستم مالیاتی و حسابداری مالیاتی كمك شایانی خواهد كرد. این امر كاهش فساد اداری را با به حداقل رساندن تماس‌ ماموران با مودیان مالیاتی، به دنبال خواهد داشت.
۷) با اجرای این نوع مالیات، به دلیل پایین‌بودن نرخ آن در مقایسه با سایر مالیات‌های با مبنای محدود، امكان فرار مالیاتی كاهش می‌یابد. از طرف دیگر، چون عدم اجرای تكلیف كسر و پرداخت مالیات از جانب فروشنده، پای خریدار كالای او را برای منظور كردن مالیات متعلقه به میان می‌كشد، منافع یك طرف، زیان طرف دیگر را موجب می‌شود، از این‌رو در صورت موثر بودن سیستم كنترل، فرار مالیاتی به حداقل ممكن كاهش می‌یابد.
۸) این مالیات می‌تواند در تغییر الگوی مصرف جامعه، نقش اساسی داشته باشد. از آن‌جایی‌كه اكثر كالا‌های ضروری و مواد غذایی از پرداخت این نوع مالیات معاف هستند و از طرف دیگر بر كالا‌های تجملی و لوكس در مراحل مختلف تولید و توزیع، مالیات بر ارزش افزوده اعمال می‌شود، این نوع برخورد از طریق تغییر قیمت‌های نسبی كالا‌ها، باعث بهبود الگوی مصرف جامعه و كاهش میل به مصرف‌گرایی خصوصا در مورد كالا‌های لوكس و غیرضروری می‌شود كه این امر افزایش قدرت پس‌انداز جامعه را در پی خواهد داشت.
۹) مالیات بر ارزش افزوده به نفع روش خاصی از تولید عمل نمی‌كند و بی‌طرف است. زیرا به تناسب، بر ارزش افزوده عوامل تولید مختلف در فرآیند تولید اعمال می‌شود.
۱۰) مالیات بر ارزش افزوده به بهبود وضعیت تراز بازرگانی خارجی كشور و افزایش نسبی صادرات كمك می‌كند. این نوع مالیات اگر با قاعدهء مقصد اجرا شود، صادرات از پرداخت مالیات معاف است و كالا‌های وارداتی مشمول مالیات خواهند بود، در نتیجه توان صادراتی كشور افزایش یافته و وضعیت تجارت خارجی بهبود می‌یابد.
۱۱) از كشور‌ها علت به كارگیری مالیات بر ارزش افزوده را اجتناب از پدیدهء مالیات مضاعف عنوان كرده‌اند. به بیان دیگر در این سیستم مالیاتی، مالیات بر مالیات اعمال نمی‌شود.
۱۲) وصول مالیات بر ارزش افزوده در مقاطع زمانی مشخص صورت می‌پذیرد (دوماهه، چهارماهه و شش ماهه)، مالیات بر ارزش افزودهء پرداختی توسط خریدار برای محصولات عرضه شده از طرف تولیدكننده یا عرضه‌كننده، به عنوان وجوه نقد قابل گردش در صندوق واحد تولیدی و یا فروشنده تا زمان تحویل آن به خزانهء دولت، باقی می‌ماند و در حقیقت منجر به افزایش نقدینگی بنگاه اقتصادی در مدت زمان معین می‌شود.
۱۳) یستم مالیات بر مصرف و فروش، وقتی كالایی مشمول مالیات شد دیگر به مصرفی یا واسطه‌ای بودن آن توجهی نمی‌شود و در هر صورت از آن كالا مالیات اخذ می‌شود، اما در مالیات بر ارزش افزوده به آن دسته از كالاهای مصرفی كه به صورت واسطه‌ای به كار رفته‌اند اعتبار مالیاتی تعلق می‌گیرد، یعنی مشمول مالیات نمی‌شوند در نتیجه نسبت به مالیات بر مصرف و فروش، نهادهای تولیدكننده را به صورت ارزان‌تر در اختیار سرمایه‌گذار قرار می‌دهد و موجب افزایش سرمایه‌گذاری خواهد شد.
۱۴) اجرای مالیات بر ارزش افزوده، تمهیدات حقوقی و قانونی روش خود اظهاری را به عنوان یكی از اهداف سیاست‌های مالی طرح ساماندهی اقتصادی كشور ایجاد می‌كند، چرا كه اجرای این نوع مالیات در تمام مراحل برعهدهء مودیان بوده و در واقع مالیات بر ارزش افزوده بر اساس روش خوداظهاری اجرا می‌شود.
۱۵) چون در روش صورت حساب یا فاكتور فروش، برای محاسبه و پرداخت مالیات بر ارزش افزوده، اقلام فروش كالاها و خدمات در ستون‌های مربوطه درج و پس از اعمال نرخ مربوطه، مالیات تعیین می‌شود، سیستم كنترل حسابرسی، خصوصا در مواردی كه نرخ مالیات واحد است، ساده و موثر است.
۱۶) در مواقع لزوم ورود و عضویت یك كشور در پیمان‌های منطقه‌ای، چنانچه شرط عضویت آن برقراری مالیات بر ارزش افزوده در كشور‌های هم پیمان باشد، ضمن تامین امكان این عضویت، این مالیات، وحدت نظام مالیاتی را در نظام مناسبات اقتصادی كشور‌های هم پیمان فراهم می‌كند.

علیرضا‌هاشمی
كارشناس امور مالیاتی

منبع : روزنامه سرمایه