سی تیر ؛فریاد یک ملت

در گوشه ای از گورستان ابن بابویه ،در شهر ری ،برروی مصطبه ای كه نیم متر ازسطح زمین بلند تر است ، بیست وچهار گور سنگ ،همه به یك شكل ویكسان دردوردیف پهلوی هم آرمیده اند . بر روی هر یك از این گور سنگ ها می خوانید :‹‹ شهید راه وطن... تاریخ شهادت ۳۰ تیر۱۳۳۱ .›› اینجا آرامگاه شهدای ‹‹قیام ملی ۳۰ تیر›› است ،روزی كه مردم در سراسر ایران با مشت وفریاد خود ،با چوب و سنگ به پیكار با تانك ومسلسل وسرنیزه برخاستند ،وپیروزشدند . البته حتی در تهران كشته خیلی بیش از اینها بود .این چندتن را به گونه ای نمادین در اینجا وبدین گونه به خاك سپردند تا نشانه ویادبود جانها وخون هایی باشد كه ملت ما درراه استقلال وآزادی خود ودرنبرد علیه استعمارواستبداد نثار كرده اند.
در این روز مردم یك صدا فریاد میزدند :‹‹از جان خود گذشتیم ،با خون خود نوشتیم ، یامرگ یا مصدق ! ›› .
در چهاردهم تیر ۱۳۳۱ دكتر مصدق با توجه به افتتاح مجلس دور هفدهم بنا بر سنت پارلمانی استعفا نمود .
در چنین اوضاعی رأی اعتماد مجدد به دكتر مصدق ازنظر گاه مصالح ملی در برخورد با قضیه دیوان لاهه حا ئز اهمیت بود .زیرارأی عدم اعتماد مجلس به دولت مصدق تنها ابراز عدم اعتماد به یك دولت وشخص رئیس آن نبود ،بلكه عدم اعتماد وپشتیبانی مجلس را از كاركرد دولت در دیوان لاهه به همراه داشت ومی توانست دررأی صادره دیوان تأ ثیری منفی برای ایران به دنبال داشته باشد .
عوامل وابسته و علاقه مند به سیاستهای انگلیس در ایران قبلا تمهیدات لازم را به وجود آوردند وریاست مجلس را دراختیار گرفتند . دكتر سید حسن امامی كه به امام جمعه وابسته به دربار وسیاست انگلستان مشهور بود ،توانست مسند ریاست را از نامزد جبهه ملی دكتر معظمی بگیرد .دراین رأ ی گیری امامی ۳۹ رأی ودكتر معظمی ۳۵ رأی را كسب نمودند . در اثنا استعفا دكتر مصدق موج حمایت مردمی ازسرتاسر كشور برای نخست وزیری مجدد وی صورت گرفت وتظاهرات پی درپی واعتصابات گسترده درتهران وشهرهای دیگر به عمل آمد .درنهایت در۱۵ تیر با فشار افكار عمومی وتلاش نمایندگان جبهه ملی در مجلس دریك رأی گیری كه در جلسه سری انجام شد ، دكتر مصدق مجددا به نخست وزیری انتخاب گردید . نتیجه این رأی گیری چنین بود: دكتر مصدق ۵۲ رأی، قوام دو رأی،و ۱۰ ورقه سفید بود .
روز ۱۹ تیر ،شاه فرمان نخست وزیری مصدق را صادر كرد .دكترمصدق اهم سیاست خود را اصلاحات داخلی اعلام كرد وبر این اساس تقاضای تصویب لایحه اختیارات به مدت شش ماه در مورد ‹‹ اتخاذ سیاستهای مالی،اقتصادی،اداری موازنه بودجه مملكت از درآمد نفت، اصلاحات وتصرفات در دستگاه دادگستری ،بانك ملی وایجاد سازمانهای محلی در ولایات وایالات را نمود .
در این اثنا اختلافات دكتر مصدق با شاه در تصدی مقام وزارت جنگ وارد مرحله بحرانی شد . شاه اصرار داشت كه مثل همیشه وزیر جنگ وتمام مقامات نظامی را خود منصوب كند اما دكتر مصدق با این امر مخالف بود زیرا خوب می دانست كه چنین وضعی این امكان را به شخص شاه وسیاستهای انگلوفیل وی می دهد كه درروند اجراییات دولت اخلال كند ومانع دستیابی به اهداف ضد استعماری او شود .همین مسئله منجر به استعفای وی شد . در متن استعفا آمده بود كه ‹‹ چون در نتیجه تجربیاتی كه در دولت سابق به دست آمده پیشرفت كار دراین موقع حساس ایجاب می كند كه پست وزارت جنگ را شخصا عهده دار شوم و این كار مورد تصویب شاهانه واقع نشد البته بهتر آن است كه دولت آینده را كسی تشكیل دهد كه كاملا مورد اعتماد باشد وبتواند مصوبات شاهانه را اجرا كند با وضع فعلی ممكن نیست مبارزه ای كه ملت ایران شروع كرده است ،پیروزمندانه خاتمه دهد .
این عمل واكنش شدیدی را به همراه داشت . نمایندگان سلطنت طلب وطرفدار انگلیس با انتخاب قوام به نخست وزیری ،امید بیهو ده ای داشتند كه وی بتواند پشتیبا نان پیشین خود را از مصدق جدا كند ،در حالی كه جبهه ملی – با حمایت حزب توده – از مردم خواستند تا در پشتیبانی از مصدق به اعتصابات عمومی وتظا هرات گسترده دست بزنند . شاه نخست تلا ش كرد تا با توسل به ارتش بحران را آرام سازد ،اما پس از پنج روز تظاهرات گسترده ،خونریزی وپیدا یش نشانه هایی از نافرمانی در ارتش، تسلیم شد واز مصدق خواست تا دولتی جدید تشكیل دهد .در جریان ناآرا میهای تیرماه اعتصابات گسترده ای در شهرهای مهم برگزار شد وبیش از ۲۵۰ تظاهر كننده در تهران ،همدان، اهواز، اصفهان وكرمانشاه كشته ویا به شدت زخمی شدند . طبق آماری كه در سال بعد از مفقودان این روز به دست آمد معلوم شد ۱۰۵ نفر نیز مفقود شده اند كه این عده را هم می بایست جزء شهدا به محسوب كرد .
مصدق پیروزی خود را باحمله های شدیدی علیه شاه ،ارتش ،اشراف زمین دار ومجالس سنا وشورای ملی دنبال كرد . او سلطنت طلبان را از كابینه اخراج كرد ، خودش كفیل وزارت جنگ شد ؛ سی تیر راروز قیام مقدی ملی وقربانیان این روز را شهدای ملی اعلام كرد ؛ زمین های رضا شاه را به دولت باز گرداند ؛ بخشی از بودجه دربار را قطع كرد وبه وزارت بهداری داد ؛ بنیا دهای خیریه سلطنتی رادرنظارت دولت درآورد ؛ ابوالقاسم امینی را به وزارت دربارمنصوب كرد؛ شاه را ازبرقراری ارتباط مستقیم با دیپلماتهای خارجی ممنوع كرد ؛ شاهزاده اشرف ،خواهر دوقولوی شاه را كه فعالیت سیاسی می كرد وادار به ترك كشور ساخت ؛ وازهراقدامی علیه روزنامه های توده ای كه درباررا‹‹مركز فساد، خیانت وجاسوسی ›› معرفی می كردند خودداری كرد . در واقع، سرانجام ، خود مصدق هم درباررا به دخالت در سیاست متهم كرد واطمینان داد كه یك كمیته ویژه پارلمانی مسائل قانونی میان كابینه وشاه را بررسی كند . در گزارش این كمیته آمده بودكه قانون اساسی سرپرستی واداره نیروهای مسلح را در صلاحیت دولت قرار داده است ، نه شاه . بدین ترتیب ،شاه در اردیبهشت ۱۳۳۲ ،همه قدرت واختیاراتی را كه از شهریور ۱۳۲۰ به خاطر آن جنگیده بود ودوباره به دست آورده بود ،از دست داد .
مصدق با افسران ارتش هم به شدت بر خورد كرد . وی نام وزارت جنگ را به وزارت دفاع تغییر داد ،۱۵ درصد از بودجه نظامی راكاهش داد واعلام كردكه دولت درآینده فقط تجهیزات دفاعی خواهد خرید .او،همچنین، یكی از بستگان خود را از مقام معاونت وزارت دفاع ملی كنار گذاشت ؛۱۵۰۰۰نفر را از ارتش به ژاندارمری منتقل كرد ؛وبودجه سرویسهای اطلاعاتی را بسیار كاهش داد .افزون بر این،مصدق دو كمسیون تحقیق ورسیدگی تشكیل داد :یكی زیر نظر وزارت اقتصاد ودارایی برای بررسی دعاوی مربوط به فساد در تهیه و خرید تجهیزات ؛ودیگری زیر نظر كابینه برای بازرسی شیوه های ترفیع ارتشیها در گذشته .همچنین، از پایان دادن به مأ موریت هیئت نظامی آمریكا سخن گفت ؛ ۱۳۶ نفرازافسران ارتش ،ازجمله ۱۵ ژنرال را از ارتش بیرون كرد ؛ وبا گماردن تنی چند ازافسران مورد اعتماد خود به پستهای مهم ،حكومت نظامی را عله مخالفان سیاسی خود به كاربرد . در این هنگام ،یك وزیر جنگ پیشین با تحصن درسنا ،اعلام كرد كه حكومت نظامی ‹‹مغایر با قانون اساسی ›› است ودولت را به ‹‹دامن زدن به جنگ طبقاتی ›› متهم ساخت .
قیام ۳۰ تیر این دستاورد مهم تاریخی را برای ملت ایران به همراه داشت كه اگر رهبری با ویژگی ومقبولیت مردمی در صحنه حاضر شود واستوار وپایدار از منافع ملی وحقوق حقه مردم با حسن نیت دفاع كند بی گمان با پشتیمان وسیع توده ای همراه خواهد بود ونتیجه این ایستادگی را ملت لمس كرده وبا چشمان خود خواهد دید.

خسرو صادقی بروجنی

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ توسعه