روشنگری گلدمن

«به راستی که من زیرک تر از آن آموزگاران/ طبیبان و استادان، دبیران و خطیبان/ ابله هستم؛/ زین پس دیگر نه وسواس های اخلاقی می توانند بر من بتازند و نه شک ها، / دیگر نه دوزخ می ترساندم و نه ابلیس» فاوست گوته.
سده هجدهم را عصر بیداری یا دوره روشنگری نام نهاده اند و به این سبب است که در این دوره نقش فعالیت های عقلانی بسیار حساس و پررنگ بوده است. تعیین آغاز و پایان برای دوران روشنگری کاری دشوار است ولی مسامحتاً می توان سه دهه آخر قرن هفدهم تا آغاز قرن نوزدهم در اروپا را متعلق به این دوره دانست.
بهترین مساله در این عصر مساله «معرفت» است که از تمام ابعاد بررسی می شود. برخی دانشمندان بر عنصر عقلی شناخت تاکید می کنند و گروهی دیگر آنچه را از راه حس گردآوری شده مهم می دانند. علوم طبیعی و علوم اجتماعی با دیدی نو و با توجه به مسائل مدرن مورد پژوهش قرار می گیرند و موضوعاتی چون تفسیر تاریخ، رشد انسان، شکل دولت، نظریه آموزش و پرورش و مخصوصاً اقتصاد به نحو جدی تر بررسی می شوند.
در این دوره دین از جهات مختلف مورد سنجش قرار می گیرد. ماهیت دین طبیعی یا فوق طبیعی یا الهامی مورد مناظره قرار می گیرد و همچنین علم اخلاق کاملاً بررسی می شود.کتاب فلسفه روشنگری از لوسین گلدمن با پژوهش و ترجمه شیوا کاویانی که نشر اختران آن را منتشر کرده است به تحلیل مسائل مذکور می پردازد.این کتاب از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل دو عنوان است.
۱) جستاری درباره روشنگری و فرهنگ که از شیوا کاویانی است و در آن سعی شده توضیحاتی کلی راجع به سده هجدهم و مسائل و نتایج آن داده شود.به نظر نمی رسد اضافه کردن این بخش به کتاب صرفاًً ارائه توضیحاتی مقدماتی برای آشنایی با این عصر باشد چرا که لحن و ادبیاتی که مترجم در مقام پژوهشگر انتخاب کرده حاکی از موضع گیری شخصی وی درباره عنصر روشنگری است نه توصیف آن در همه ابعاد.
ایشان چنان تصویر اسطوره ای از این دوران ارائه کرده که ذهن خواننده امروزی اهل فلسفه را- حتی اگر طرفدار فلسفه مدرن قرن هجدهمی باشد- کمی آزار می دهد. شاید دلیل درگیری ذهن با خواندن بندهای آغازین این بخش این باشد که نحوه بیان و نگارش شیوا کاویانی به انتقاداتی که در قرن بیستم به این عصر وارد شد، بی تفاوت است.
۲) توضیحاتی از مترجم درباره لوسین گلدمن و آثار او است.بخش دوم که ترجمه کتاب فلسفه روشنگری از لوسین گلدمن است شامل سه عنوان می شود: ساخت روشنگری که نظریات اصحاب دایره المعارف (متل رالامبر، دیدرو) و همچنین فیلسوفانی چون کانت و هگل را بررسی می کند و به تحلیل مفاهیم مهمی در این دوران مثل آزادی مالکیت و نظریه های اخلاقی می پردازد.
مثلاً گلدمن در عنوان نظریه اخلاقی به این مساله می پردازد که «هرزمان که بالندگی اندیشگی فرد و خرد فردی به رسمیت شناخته شود و هر نوع مرجعیت مطلقه شخصیتی رد شود، آنگاه مساله اصلی پدید آوردن رشته قوانینی استوار است برای رهبری و تنها راه رشد چنین جامعه ای بازشناسی اعتبار این قوانین است به وسیله شعور فردی.»
در فصل دوم کتاب که روشنگری و باور مسیحی نام دارد گلدمن سعی می کند رابطه میان روشنگری و مسیحیت را روشن کند و در واقع به تحلیل مساله کشاکش روشنگری با کلیسا بپردازد. که باز نظریات متفکران دیگری را مورد بررسی قرار می دهد، مثل ولتر (به عنوان یک خداشناس طبیعی که به آفریدگاری خیرخواه، طراح عالم و دوست انسان باور داشت)، روسو (که کاملاً نقطه مقابل ولتر و پدران دانشنامه بود به طوری که در بسیاری مسائل او نظر دیگری برمی گیرد و گاهی هم با آنان به مخالفت برمی خیزد هرچند که درونمایه نگره او درباره دین، مسیحیت و کلیسا در پیوند نزدیک با نگرش دیدرو و ولتر بود) و در نهایت دیدرو (که از دو متفکر قبلی افراطی تر است).
فصل سوم و در واقع فصل آخر کتاب لوسین گلدمن «روشنگری و مسائل جامعه نو» نام دارد. وی در مقدمه کتابش آورده که هرچند متن اصلی رساله قرار بود به عنوان بخشی از مجموعه بزرگتری با عنوان «روشنگری و مسیحیت» باشد ولی این نسخه به شکل کنونی آن، دارای سودمندی هایی است و شاید ارزش آن را داشته باشد که چاپ شود.
با نظر گلدمن به طریق اولی می توان موافق بود و از کتاب در حد خودش بهره های لازم را برد. در آخر کتاب نیز شیوا کاویانی یک فرهنگنامه خرد ارائه کرده است که در آن سعی کرده تصویری روشن از شخصیت های ذکر شده در کتاب ارائه دهد.

نیلوفر ناظمی

منبع : روزنامه شرق